ABD ve AB, Maduro ynetimini kt ekonomik ynetim ve krizin ba sorumlusu olarak sulamakta; ancak ABD’nin ve AB’nin lkeye yllardr yaptrm uygulad ve cezalandrc politikalarla ekonomideki bu ke ortak olduu da bir gerek. lkedeki gelir dalmnn adaletsizliini, yolsuzluk iddialarn, baskc ve otoriter sosyal politikalar reddetmek nasl ki imkanszsa ve halkn bu durumu protesto etmeye hakk ne lde bykse, ABD’nin lkedeki siyasi, ekonomik ve toplumsal tm kmazlardaki rolnn bykl de o l de vurgulanmaldr.
Nilay kten Kemalolu/ Yazar
Latin Amerika’da byk bir gerginlikle beklenen ve beklentileri fazlasyla karlayan bir seim yaand. Venezuela Bakanlk Seimleri lke snrlarn aarak tm ktada hareketlilik yaratt. Seim ncesi bakan adaylarnn gerginlik ve kuku yaratan aklamalar, seim srasnda sanda giden vatandan heyecan, seimlerin effaf srmesi iin partilerin ve halkn gsterdii aba, saym bitene ve sonular aklanana kadar geen srenin uzunluu ve seim sonularna olan itibarszlk, seim sonrasnda lkenin bir kaosa srklenmesi ve protestolarn neredeyse bir i savaa dnecek kadar geni apta olmas, ordu mensuplarndan gelen kafa kartrc darbe imalar barndran aklamalar derken Venezuela btn gzleri zerine ekti. Muhalefet ve baz Latin Amerikal liderler Bakanlk seimlerinin sonucunda Nicols Maduro’nun zaferini tanmayarak seimlerin aibeli olduunu belirttiler.
Seim ncesi srete baz muhalif isimlerin tutuklanmas, adaylklarn yasaklanmas, Venezuela diasporasnn oy kullanmakta glk ekmesi de muhalefeti seim sonularn tanmamaya iten sebeplerdendi. lke ekonomisinin k ve otoriter ynetimin baskc politikalar lkede ciddi bir muhalefet yaratrken, lke snrlarn aan bir gven kaybna da sebep oldu. Seim sonular aklandktan sonra sokaklara dklen halk protestolarda ar kayplar yaad. En az 11 kiinin hayatn kaybettii sylentisi yaylrken 700’den fazla kii tutukland. Venezuela yetkilileri hayatn kaybeden vatanda saysyla ilgili resmi bir aklama yapmad. Ordu, iktidar destekleyen aklamalarla muhalefeti seim sonularn kabul etmeye davet etti.
Peki gerekten neler oluyor? Venezuela 2024 Bakanlk seimlerinin bu denli geni etki yaratmasndaki sebep nedir? Seim sonular neden yalnzca Venezuela’y deil de tm Latin Amerika’y ilgilendiriyor? Tm bu sorulara cevap ararken bilinmesi gerekenleri derledik.
Taraflar kim, sonu ne?
Venezuela Birleik Sosyalist Partisi Lideri Nicols Maduro, Hugo Chavez’in lmnn ardndan devrald iktidarda 11. yln bitirirken, nc seimlerinden de zaferle kmay planladn ve Chavismo ideolojisinin Venezuela’da en az 6 yl daha devam edeceini ilan ederek muhalefete meydan okudu. Ancak ekonomik kn esir ald lkede deiim isteyen seslerin gitgide artt bir atmosferin hakim olmas, koalisyon salam muhalefete ve deiim taraftar halka umut oldu.
Muhalefet demokrasiyi yeniden tesis etme, ekonomiyi serbest piyasa politikalaryla dzeltme ve otoriter unsurlardan kurtulma gibi vaatlerde bulundu ve merkez sa lider Maria Corina Machado’nun adaylnn yasaklanmasnn ardndan Edmundo Gonzalez’i aday gsterdi.
Ulusal Seim Konseyi, oylarn henz yzde 80’i saylmken ve Maduro’yla Gonzalez arasnda yalnzca yzde 7’lik bir fark varken Maduro’yu resmen kazanan ilan ettii ve aradan gn gemesine ramen nihai saymlar yaynlamad iin byk tepki grd. Muhalefetin kendi saymlarnda Gonzalez’in farkla kazand iddias ise protestolarn fitilini ateledi.
Oylarn saylmas esnasnda Ulusal Seim Konseyi’nin genel merkezine eriimin engellendiini belirten muhalefet, effaflk salamayan ve adil bir saym gerekletirmeyen kurumu knadn aklad. Saym olduka az sayda seim gzlemcisi izleyebilirken katlm gsterenlerden baz isimler Sal gecesi aklanan sonular dorulamakta glk ektiklerini belirtti. Hkmete daha nceki seimlerde de aibeli saymlar iddiasyla sulamada bulunan muhalefe,t bu kez iddiasn her trl yasal yolu deneyerek kantlayacan sylyor.
Halkn tepkisi ne oldu?
Seim zaferi ilan edildikten sonra pazar gecesi hkmeti destekleyen Venezuelallar kutlamak iin Caracas’ta sokaa indi. Ancak ertesi gn muhalefet destekisi halkn balatt geni apl protestolar tm sokaklara yayld. Kalabalk tm lke apnda sokaklarda yrylere balad, cacerolazo olarak bilinen tencerelere vurma eylemiyle seim sonularn protesto etti. Protestolar kuzeydoudaki Zulia ve kuzeybatdaki Carabobo blgelerine yayld. Venezuelal siyaset bilimci Carlos Pina’nn Al Jazeera’ya verdii rportajda zellikle yoksul vatandalarn sorgusuz sualsiz ekilde seimlere aibe kartna inandklarn ve sokaklara kmaya ynlendirildiklerini vurgulamas ve lkedeki iddet olaylarnn bymesinin halkn ounluunun silahlara eriimi olmas sebebiyle ok tehlikeli olaca konusunda uyars dikkat ekiciydi. Bu aklamadan anlalan yoksul blgelerdeki vatandalar kkrtmalara daha ak ve sonularn adillii kantlansa dahi sonular kolayca kabullenemeyecekler. Hayat artlarnn zorluu sebebiyle deiime olan ihtiyaca inanlar ok yksek olan halkn yoksul ve byk kesimi protestolarda ba rollerde yer almakta.
Maduro destekisi olan paramiliter Colectivos gleri de protestolar bastrmak adna sokaklarda. Bloomberg’de yaynlanan raporda da Machado ve Gonzalez cephesinden pek ok mttefik isim son aylarda tutuklanmt. Ancak muhalefet iddialarn ispat eder, seimlerdeki aibe kantlanrsa hkmete ynelik bir darbe ihtimali masada yerini koruyor.
Ulusal muhafz askerleri kalabalklara gz yaartc gaz ve coplarla mdahale ederken uluslararas yayn organlarnn blge temsilcileri protestolarn ounlukla barl olduunu ve mdahalenin orantsz olduunu not etti.
Maduro ayn gn yapt aklamada protestolara byk bir tepki gsterdi ve protestocularn “ABD’nin arkalad nefret dolu bir grup sulu” olduunu iddia etti. Basavc Tarek William Saab da 48 askeri ve polis memurunun yaraland bu protestolarn barl olamayacan ve 749 kiiyi tutukladklarn ilan etti. Ayrca, Basavcnn deindii nemli noktalardan biri de Corina Machado’nun Kuzey Makedonya’dan Ulusal Seim Konseyi’nin veri sisteminin siber saldr yoluyla ele geirilmesine kart iddiasyla ilgili bir soruturma balatld oldu. Saab’a gre, Machado oylama sonularn maniple etmeye alt.
Ayn ekilde Savunma Bakan Vladimir Padrino Lpez de protestolarn bir darbe giriiminden farksz olduunu ve silahl kuvvetlerin hkmete sadakat ve desteinin mutlak olduunu vurgulad. Sal gn Muhalefet Partisi Voluntad Popular’n Lideri Freddy Superlano’nun karld iddiasyla alkalanan lkede u ana kadar hibir bilgi, yetkililerce teyit edilmemekte ve adeta kaos hkm srmekte.
Peki ya uluslararas tepkiler?
Seim ncesinde Venezuela’da olan biteni dikkatle takip eden lkelerin liderleri ve lke muhalefeti, saymlarn effaf yaplmas ve bunun halka paylalmas gerektiini vurgulamlard. Brezilya Devlet Bakan Luiz Incio Lula da Silva da bu karmaann ancak oy saymlarnn yaynlanmasyla giderilebileceini belirterek eer muhalefetin ve Ulusal Seim Konseyi’nin sunduu sonular farkl olursa yasal itiraz srecinin balatlmas gerektiini ve yasal kararn hem lke iinde hem de lke dnda kabul edilmesinin gerekli olduunu aklad.
Maduro’nun liderliinin sona ermesi halinde, ABD’de zerinde uyuturucu kaakl ve yolsuzluk sulamalar bulunduu ve Uluslararas Ceza Mahkemesi tarafndan hakknda insanla kar su soruturmas yrtld iin hapisle sonulanacak birtakm sreler balayabilir.
Bata ABD olmak zere sonulara pheyle yaklaan ngiltere ve spanya gibi pek ok lke kayglarn dileri bakanlklar yoluyla dile getirdi. ABD Dileri Bakan Antony Blinken adil ve effaf oy saymnn nemini ve bilgilerin tm gzlemcilerle daha fazla gecikme olmadan paylalmas gerektiini vurgulayarak tarafn belli etti. Amerikan Devletleri rgt yaynlad raporda effaflk ve kant eksiklii sebebiyle seim sonularnn tannmadn belirtti. Ulusal Seim Konseyi’nin oy pusulalarn paylamamasn bu rapora kaynak olarak gsterdi. ili, Peru, Dominik Cumhuriyet, Uruguay, Panama, Arjantin gibi blge lkeleri sonular tanmadklarn belirterek lkedeki diplomatik temsilcilerini geri ektiler. te yandan Kba, ran, Rusya ve in Maduro’nun zaferi tebrik ederek hkmete desteklerini gsterdiler. Maduro galibiyetini tanmayan lkeleri “Washington’a bal sac gruplar” olarak sulad. Ulatrma Bakan Ramn Celestino Velsquez Araguayn, Panama ve Dominik Cumhuriyeti’nin sac mdahaleci hkmetler olduunu belirterek bu lkelere uularn askya alndn belirtti. Bu rota gney, orta ve kuzey Amerika’y balayan transit noktalar ieriyor.
Bugne nasl gelindi?
Venezuela iin bugne uzanan yolda en nemli unsur ekonomik k oldu. lkenin kritik nemdeki ihracat kalemi olan petrol fiyatlarnn bu denli d ekonomik ve siyasi kriz meydana getirirken, yolsuzluk ve kurumlardaki ileyite aksaklklar lkeyi hepten kmaza sokan unsurlar olarak grlyor. Hayati nemdeki rnlerde meydana gelen ktlk ve dur durak bilmeden ykselen enflasyon alm gcn yerle bir etti. Milyonlarca vatanda lkeyi terk etti ve kuzeye g hareketi balad.
Peki zamannn parlayan hareketi, halkn byk desteini arkasna alarak iktidara gelen Venezuela Birleik Sosyalist Partisi nasl oldu da protestolarn hedefi haline geldi?
Venezuela 1970’lerde petrol fiyatlarnn sramasyla ekonomisini Latin Amerika’nn beinci byk ekonomisi haline getirecek bir srece girdi. Milyonlar kazanan zengin snf ve makul bir hayat standard yakalayan yoksul snf bir sre hayatlarndan memnun yaamaya devam etti. Demokratik seimlerin ve siyasi istikrarn grld bir dnem olarak bilinen bu sreten sonra 1980’lerde petrol fiyatlar yere aklnca honutsuz sesler ykselmeye balad. Alm gc geriledi, temel rnler ve emtia fiyatlar artt, yaam pahalln protesto eden hareketler balad. 1992 ylnda gen bir subay olan Chavez’in nderliinde yaplan darbe giriimi baarszlkla sonulannca ksa bir sre hapiste kalan Chavez, ktnda bakanla adayln ilan etti ve 1998 seimlerinde yzde 56 oy alarak iktidara geldi. Petrole bamlln, eski ahbap siyasetinin ve kalknmac politikalarn ie yaramadn ve sosyalist bir harekete ihtiya olduunu vurgulayan Chavez, halkn siyasi karar alma mekanizmalarna mdahilinin arttrlmas amacyla referandum gibi aralarn kullanlmas gerektiini ve yeni anayasann demokrasiyi vatandaa yakn hale getireceini belirtiyordu. Ancak Chavez’in, halk brokratik sreleri ve kurumlar aarak dorudan Bakan’a ulatran sistemi, bir nevi Chavez klt halini ald. 2002’de muhalif asker ve partilerin giriimiyle yaplan darbe Chavez’i devirmeyi hedeflerken, devlet petrol irketinin yneticileri grev balatt ve lke ekonomisi kaosa srklendi. Chavez kamulatrd petrol irketinin kontroln tekrar alarak fiyatlarn toparlanmasn ve ekonominin grece iyilemesini salad. cretsiz eitim, salk ve burs imkanlaryla sosyal devletilik anlay pratik edildi. 2013’te Chavez hayatn kaybedince halefi Nicolas Maduro oldu. Bu dnemde petrol fiyatlar kresel bir dteydi ve lke ekonomisinin byk bir ksm petrole bal olduu iin de sbvansiyonlarla ucuz tutulan mallar lke ekonomisini krize srkledi. Ekonomik krize tepki gsteren protestolara iddetle karlk veren Maduro, selefinin balatt hareketin halkn gznde geerliliini kaybetmesine sebep oluyordu. 2018 seimlerinde en byk muhalefet partilerinin siyasilerinin adayl yasakland. Maduro seimleri kazand. Sonraki sre ise lke iin yoku aa komak gibiydi. Enflasyon hzla ykseldi, yetersiz beslenmeden hayatn kaybeden ocuklar lkenin gereklii haline geldi ve ABD’nin petrol sanayisine uygulad yaptrmlar ekonomiyi ke mahkum etti. Maduro bunlarn zerine, ekonomideki devlet kontroln esnetti ve dvize muhta ekonomiyi onarmak isterken lkenin fiili para birimini ABD dolar haline getirdi. Bu srete gda ve ila fiyatlar ykselmeye devam ediyordu, lkedeki gelir adaletsizlii uurumlara dnt. Maduro’ya yakn isimlerin yolsuzluk yapt iddialar hzla yayld. Sosyalizm bir olgu olmaktan kp bir slogana dnt. Venezuelal halkn seimler konusundaki hassasiyeti, deiim talebi ve srecin effaflna ynelik protestolar bunca yl gittike derinleen yoksulluun bir sonucu olarak okunmaldr.
En bata ABD ve AB, Maduro ynetimini kt ekonomik ynetim ve krizin ba sorumlusu olarak sulamakta; ancak ABD’nin ve Avrupa Birlii’nin lkeye yllardr yaptrm uygulad ve caydrc, cezalandrc politikalarla ekonomideki bu ke ortak olduu da bir gerek. AB’nin ve ABD’nin uygulad ambargo, muhalefete olan desteinin yalnzca szde kalmad ve kkrtc aralar kulland gerei, Latin Amerika’nn dier lkelerine sramasndan ciddi anlamda ekindii sosyalizm sylemi ve Maduro’nun liderliinin devam halinde lkenin yaayacandan endie ettiini belirttii ekonomik, siyasi ve sosyal krizler tehdidi, Venezuela’nn yaad kn yalnzca lkedeki siyasi mekanizmalara deil hala byk lde blgesel hegemonlara bal olarak derinletiini gstermektedir. lkedeki gelir dalmnn adaletsizliini, yolsuzluk iddialarn, kurumlarn bamszlnn salanmamasn, baskc ve otoriter sosyal politikalar reddetmek nasl ki imkanszsa ve halkn bu durumu protesto etmeye ve deiim istemeye hakk ne lde bykse, ABD’nin lkedeki siyasi, ekonomik ve toplumsal tm kmazlardaki rolnn bykl de o l de vurgulanmaldr.
Bu adan yaplacak tm analizlerin, otoriter lider, baskc ynetim, km ekonomi okumasnn yan sra d mdahalelerin lkedeki zorluu nasl perinlediini de iermesi nem tekil etmektedir.