nsanlarn siyasilerin lmnn ardnda farkl bir neden aramas, gereklerin kamuoyundan gizlendiine ilikin toplumda var olan gl inantan kaynaklanyor. Reisi’nin lmnden sonra da bu arayta phe ne kt: ran-Azerbaycan yaknlamas, srail’in intikam ve i iktidar mcadelesi.
ran Cumhurbakan brahim Reisi ve Dileri Bakan Hseyin Emir Abdullahiyan’ tayan helikopterin kt hava koullar nedeniyle kaza yapmas ve bata Reisi olmak zere beraberindeki heyetin kazada hayatn kaybetmesi birok tartmay da beraberinde getirdi. brahim Reisi, Haziran 2021’de yaplan seimlerde oylarn yzde 62’sini alarak ilk turda cumhurbakan seilmiti. Cumhurbakan Hassan Ruhani’den koltuu devralan Reisi, insan haklar, konut, isizlik ve yolsuzlukla mcadele gibi nemli konularda lkesine umut vaat ediyordu. Nitekim ABD Bakan Donald Trump dneminde uygulanan sert yaptrmlar, ran ekonomisini iyice zayflatmt. Ekonomiyi felce uratan,ran’n nkleer program dolaysyla lkeye uygulanan uluslararas yaptrmlard. Reisi bu yzden d politika iin de yapc szler sarf ediyordu. Seim kampanyas boyunca,kazanmas halinde nkleer anlamay destekleyeceini sylyordu. ran d politikasnn ana hatlar, 1989’dan bu yana lkenin dini lideri olan Ayetullah Ali Hamaney tarafndan belirlense de Reisi’nin Hamaney’i etkileme ans bir hayli yksekti. Zira bu vaziyet, 2016 ylnda kopan ran-Suudi Arabistan ilikilerinin Mart 2023’te yeniden tamir edilmesinde kendisini gsterdi.
Birlemi Milletler Gvenlik Konseyi’nin daimi yeleri in, Fransa, Rusya, ngiltere ve ABD ile Almanya’dan oluan P5+1 olarak adlandrlan lkeler, ran ile uranyum zenginletirmeyi azaltmas karlnda baz ekonomik yaptrmlarn kaldrlmasn ngren nkleer anlamay Temmuz 2015’te imzalamt. Anlamaya gre ran, uranyum zenginletirdii santrifjleri te iki orannda azaltacakt. Bir baka ifadeyle ran, nkleer silah yapmaya yetecek dzeyde uranyum retmeyecekti. Trump’n 2018’de bu anlamadan lkesini ekmesi ve beraberinde yaptrmlar yrrle koymas, ran’n ekonomisine ciddi zararlar vermiti.Antlama salkl bir ekilde devam etseydi, finans, havaclk,petrol, doal gaz ve tamaclk alanlarnda ran’a uygulanan yaptrmlar sona erecek ve belki bunlardan daha nemlisi ran’n yurtdndaki milyarlarca dolarlk varlna eriebilmesine izin verilecekti. ABD-ran ilikilerindeki yumuama, blgede Suudi Arabistan’, Krfez lkelerini ve srail’i ziyadesiyle rahatsz etmiti. Nihayetinde yaptrmlarn kaldrlmasyla ran’n elde edecei ekonomik gcn blgesel siyasi dengeleri deitirmesinden endie ediliyordu.
Gl bir halefti
Bu trajik kazann ran ve blge siyasetinde derin etkiler yaratma potansiyeli olduka yksektir. brahim Reisi’nin lkenin d politikasnda nemli deiiklikler yapma olasl bulunuyordu. Kazann sonularnn ran’n siyasi geleceini etkileyip etkilemeyeceini syleyebilmek iin biraz daha beklemek gerekecektir. Reisi, ran’da hem dini lider Ayetullah Hamaney’in yakn bir mttefiki hem de muhafazakr siyasi kanadn nde gelen isimlerinden biriydi. Dahas Hamaney’in en gl halefiydi. Bu yzden onun ani lm, ran siyasetinde bir boluk yaratt ve lkede olduu gibi blgede desiyasi istikrarszlk endielerini artrd.
phe 1: ran-Azerbaycan yaknlamas
Cumhurbakan Reisi, helikopterle, ran ile Azerbaycan’ birbirinden ayran Aras Nehri zerine ina edilen Kz Kalesi ve Hudaferin barajlarnn al trenine katlmt. Her iki lider trende yaptklar konumalarda, birlik, beraberlik, dostluk ve i birlii mesajlar vermeyi ihmal etmemiti. Reisi konumasnda yle diyordu: “Bazlar bizim bir araya gelmemizi ve ortak baarlarmz ho karlamyor fakat bunlar bizim iin nemli deil. nemli olan lkelerimiz, devletlerimiz ve halklarmz iin iyi olan hep birlikte hayata geirmi olmamz.” Benzer ierikte bir aklamay Aliyev de yapt. ki lkenin yumuamaya dnk beklenmedik bir adm atmas, baz gleri rahatsz etmi olabilir. Seildii gnden itibaren Reisi’nin ll ve ihtiyatl bir d politika izledii sylenebilir. Komu lkelerle ilikileri gelitirme, sorunlar diplomasiyle zme ve ideoloji temelli d politika anlayn yumuatma gibi giriimler, Reisi’nin takdir toplad admlard. Reisi’nin ran’n d politikasnda artan ilikilere odakland biliniyor.
zellikle, blge lkeleriyle ekonomik ve stratejik i birliini artrmaya almas, ran’n uluslararas ve blgesel izolasyonunu azaltma abalarnn bir parasyd. 2020’de patlak veren Karaba Sava’nda iki lke arasndaki ilikiler iyice gerilmiti. Bilindii zere ran ile Ermenistan arasnda sk bir diyalog sz konusu. Buna karlk Azerbaycan ile srail arasndaki ilikiler ileri bir seviyede yryor. Bu konuda tehditkr bir pozisyon taknan srailli makamlar her frsatta,Azerbaycan’la stratejik ortak olduklarn ve ortak tehdit ran’a kar birlikte mcadele edilmesi gerektiinden sz ediyor. ran, srail ile Azerbaycan arasndaki ilikiyi, Kafkasya’daki jeopolitik staty kendi aleyhine deitirmesinden dolay tehlikeli buluyor. Bu yzden iki liderin Aras Nehri zerinde yaptklar mspet ve i birliini tevik edici aklamalar nemliydi. ran’ yasa boan kazann bu aklamalardan sonra gelmesi, suikast phelerine ilikin perdenin aralanmasna yol at.
phe 2: srail’in intikam
nsanlar neden bu tip kazalarn altnda farkl nedenler aryor? Bunun balca nedeni, siyasi olaylarn ve kazalarn gerek nedenlerinin kamuoyundan gizlendiine ilikin toplumda var olan gl inantr. Bundan dolay, bu tr olaylarn arkasnda baka faktrlerin olabileceine dair kamuoyunda yaygn bir phe vardr. Medyada yaplan tartmalar ve kamuoyunda dolaan sylentiler, insanlarn resmi aklamalara kar pheci olmalarn salyor. Ayrca ran’da srail ve ABD gibi lkelerin sk sk suikastlar dzenledii ve ran’ zayflatmak veya itibarszlatrmak iin eitli olaylar organize ettiine dair yaygn bir kanaat vardr. Dahas ran ve srail arasndaki gerilimler sk sk karlkl misilleme eylemlerine yol aar. Bu nedenle, ran’da meydana gelen bir olayn, zellikle de st dzey bir yetkilinin lm gibi bir olayn srail ile ilikili bir tepkinin bir paras olabilecei dnlr. Hatrlanaca zere, srail 1 Nisan’da Suriye’nin bakenti am’daki ran Konsolosluk binasna dzenledii hava saldrsyla aralarnda Kuds Gc’nn st dzey komutanlarndan Tugeneral Muhammed Rza Zahedi ve yardmcs Tugeneral Muhammed Hadi Hac Rahimi olmak zere ranl yedi subay ldrmt. Bunun zerine Tahran ynetimi, 13 Nisan Cumartesi akam misillemede bulunarak srail’i vurdu. Beklenmedik bu saldrnn ardndan srail medyas, ran’n hava saldrsna kar srail hkmetinin “ac verici bir misilleme” yapacan duyurmutu. Helikopter kazasnn ran ve srail arasndaki gerilimlerin tehlikeli bir ekilde trmand bir dnemde meydana gelmesi, ister istemez insanlarn aklna srail’i getiriyor.
phe 3: iktidar mcadelesi
iktidar mcadelesi, baz durumlarda bir lkede meydana gelen olaylarn arkasndaki nedenlerden biri olabilir. Ancak, bu tr bir iddiay dorulamak veya rtmek iin salam kantlara ihtiya vardr. iktidar mcadeleleri genellikle siyasi, askeri veya ekonomik gle ilgili olabilir ve belirli bir grubun veya kiinin dierlerini etkisizletirmek veya kontrol ele geirmek iin farkl yntemler kullanmasn ierebilir. Bu tr bir iddia ciddiye alndnda, olayn arkasndaki nedenlerin ayrntl bir ekilde incelenmesi nemlidir. Olayn meydana geldii zamanlama ve balam olduka nemlidir. Bu erevede kazann nemli bir siyasi dnemde gerekletii grlyor. brahim Reisi’nin komularla iyi ilikiler kurma ve ideolojik olmayan bir d politika izleme eilimi, ran’daki baz yaplar rahatsz etmi olabilir. Bunlar arasnda en etkili olanlar, askeri ve istihbarat kurumlardr. ran’daki bu yaplarn Azerbaycan, Suudi Arabistan ve Trkiye ile iyi ilikiler kurulmasndan ve de srail’e kar temkinli ve dikkatli bir politika yrtlmesinden rahatszlk duyduklar bilinen bir gerek. Bu gruplar d politikada daha sert ve ideolojik bir yaklamdan yanadrlar. ran’n ideolojik olarak yakn olduu lkelerle gl ilikiler kurulmas bunun dndakilerle mesafeli olunmas gerektiini savunan bu gler, zellikle srail’le yakn ilikileri olan lkelerden lkenin gvenliini salamak ve slam Devrimi’nin deerlerini korumak amacyla uzak durulmas gerektii grndedir.
Reisi’nin lm, grnen gereklikle grnmeyen hakikat arasndaki speklasyonlarn uzun sre devam edeceini gsteriyor. Bu srete, bazlar kaza olduunu dnmeye devam ederken, bazlar kaza olmadn savunacak. Grnen ve aklanan bilgilere dayanarak, olayn kt hava koullar ve eski model bir helikopterden kaynakland sonucuna varlsa da nemli birok ismin kt hava koullarnda tek bir helikoptere bindirilmesi byk bir ihmali akla getiriyor.
[email protected]