Kuzey Buz Denizi’nin almas demek, Pekin Londra karayoluna bir alternatifin de ticaret denkleminde yer almas demek. Bu senaryoda Rusya, in ile ngiltere’yi birbirine balayan bir kpr roln stlenecek. Bylece; sermaye youn corafyalar olan Kuzey ve Bat Avrupa lkeleri ile emek youn corafyalar olan Asya lkeleri arasnda transit bir hat ortaya kacak. Bu hat sayesinde daha nce aya varan teslimat sreleri, bir aydan az bir sreye inecek. Bu durum, kresel ticaret aklarnn hzlarn artrmakla birlikte, Rusya’nn da ticaret yollar zerindeki kontrolnn artrmasna zemin hazrlayacak.
Salih Kaya/ Yazar
Uluslararas sistemdeki g dengesi her dnem farkllk gstermitir. Aktrlerin isimleri, corafyalar ve kapasiteleri deise de deimeyen tek unsur, ticareti kontrol etme kapasitesine sahip gcn, uluslararas sistemde etkin hale geliidir. Ticaretin arlkl olarak karayollar zerinde gerekletii dnemlerde; Byk Hun Devleti, Seluklular ve Osmanl Devleti gibi kara imparatorluklar sistemde etkin g haline gelmilerdir. 15. ve 16. yzylda ticaretin okyanuslara kaymas, ber Yarmadas’nda yer alan spanya ve Portekiz mparatorluklar’n uluslararas ticarette n plana karmtr. 18. ve 19. yzylda smrgecilik ve ktalararas ticaretin n plana k, Birleik Krallk, Hollanda ve Fransa’nn ticarette dmeni devralmasna zemin hazrlamtr.
UNCTAD’a gre, kresel ticaretinin yaklak yzde 80’i deniz ikmal hatlar zerinde gerekleiyor. Deniz ikmal yollar arasnda ne kan iki yol var: Trans Pasifik Yolu ve Pekin – Londra Hatt. Bu iki yolun biti noktas, Bat’da yer alsa da balang noktalarna Dou ekonomileri ev sahiplii yapmakta. Ancak son 20 ylda allagelen eilimlerinden farkl gelimeler yaanyor.
KRESEL TCARET HAREKETLLNDE ROTA HANG YN?
Uzun periyotlarla da olsa, kresel ticaret akmlar ekonomi tarihinde dngsel hareket kalbn gstermektedir. Getiimiz son iki yz yllk dnemde, ticaret hareketliliinde genel eilim, Dou’dan Bat’ya bir hareketlilik. Ancak, ierisinden gemekte olduumuz yapsal dnm dikkatlerden kayor. Ral Prebisch ve Immanuel Wallerstein’n 1970’lerde dile getirdii merkez-evre ilikisi tersine dnmeye balad. evrede yer alan baz lkeler, artk merkez lke konumuna ykselmeye balad. Bu dnmn itici gc ise in, Hindistan ve Gney Kore gibi lkelerin, hammadde ya da yar mamul rnler yerine katma deeri yksek rnleri merkezde yer alan lkelere ihracat etmesi.
Kresel ticaret aklarn izlemek ve lkeler arasndaki ticareti kolaylatrmakla sorumlu Dnya Ticaret rgt’nn son verileri bu deiimin emarelerini barndryor. 2010 ila 2018 yllar arasnda, Asya ekonomilerinin ihracatlarnda katma deeri yksek rnlerin pay hzla artyor. 2010’da Asya ekonomilerinin ihracatlarnda yksek katma deerlerin pay yzde elli seviyelerindeyken, 2018’de yzde yetmilere ykselmi durumda.
KALKINMA TEORS
Bu deiimin nelere gebe olduunun cevab ise kalknma teorisinde yatyor. Teoriye gre, ihracatta yksek katma deerli retim modeline geie iki farkl ekilde eriebiliyor. Baz rneklerde zkaynaklar n plana karken baz rneklerde d finansman ve teknoloji transferi geiin itici gc olarak karmza kyor. lk durumda lkelerin ekonomik bamszlklarnda belirgin bir glenme grlrken ikinci durumdaysa Samir Amin’in de dedii yeni tr bir bamllk ilikisi lkelerin merkeze olan bamlln yapsal olarak derinletiriyor.
Asya ekonomileri iin geerli olan durum, ilk duruma olduka yakn. 1980’lerde d finansman kaynakl teknolojik geliim grlse de gnmzde zkaynaklara dayal bir teknolojik geliim mevcut. Asya ekonomilerinde d finansmann katma deerli retime katks, 1980’lerde yzde 70 seviyelerindeyken, 2010’da yzde 30 ve 2018’de de yzde 20 seviyelerine inmi durumda. Bat ekonomilerine baktmzdaysa 1970’lerde yzde 10 oranlarnda olan d finansmann katma deerli retime katks, 2010’larda yzde 12 seviyesine, 2018’de ise yzde 15 seviyesine ykselmi durumda. Bu rakamlar bizlere Asya ekonomilerinin zkaynak kullanarak, retimde katma deerli rnlerin payn artrdn gsteriyor. Bat ekonomilerindeki tablo ise Asya ekonomilerinin tam tersi. Bat ekonomilerinde teknolojik gelimilik iin d finansmana duyulan ihtiya hzla artyor.
Katma deerli retimde yerlilik orannn hzla artmas tek bir ktya iaret ediyor: Asya ekonomileri hzla gleniyor ve ticaretteki arlklar artyor. UNESACP verilerine gre, 2021 ylnda Asya, dnya GSYH’sinin (satn alma gc paritesine gre) yzde 42’sine katkda bulunarak dier tm blgelerden daha fazla katk salad. 2021 ylnda Asya, kresel mal ticaretinin yzde 53’n, 2001-2021 yllar arasnda ise kresel ticaretin bymesinin yzde 59’unu tek bana srtlad. BM Ekonomik ve Sosyal Konseyi’nin aklad verilere gre, Asya lkeleri kresel ticaretin yzde 50’sinden fazlasn oluturan, dnyann en byk 80 ticaret rotasnn 49’unun en az bir ucunda; 22’sinin de her iki ucunda yer alyor. En hzl byyen 20 ekonomik koridorun 18’i Asya ekonomilerinden geiyor ve Asya en byk 20 ekonomi koridorunun 13’ne ev sahiplii yapyor.
CENNETE GDEN KAPILARDAN BATI’YA GDEN YOLLAR DNEM
Batl denizcilerin Corafi Keifler dnemindeki temel dncesi, ‘Cennet’e giden kaplar’ zorlamakt. Bat’ya doru alarak Dou’da Lord’un Krall’na varma dncesi, denizcilerin temel motivasyon kayna olmutu. Gnmzdeki ktalararas ticaret yollarnn temelleri de bu sayede atlmt. Bugn ise kresel ekonomideki g merkezlerinin Bat’dan Dou’ya kay, kresel ticaret gzergahlarnda deiimi de beraberinde getiriyor. Dou’da yer alan devletlerin Bat’ya en ksa srede ulama arzular, ticaret haritasnda yeni hatlar ortaya karyor.
Dou ekonomileri arasnda ilk adm atansa in Halk Cumhuriyeti. Devlet Bakan, Xi Jinping’in 2013’te duyurduu Kuak ve Yol Giriimi’nin (BRI) arkasndaki temel sebep, bata ABD olmak zere Batl devletlerce kurgulanm yollara alternatifler oluturmak. in, bu projeyle iki kty hedefliyor. Birincisi hem denizden hem karadan yeni bir ekonomi kua oluturarak in’in nfuz alann geniletmek. kincisi ve Bat d aktrler iin nemli olan, 1945 sonras kurgulanan Bretton Woods sistemine bir alternatif oluturmak.
Dou’daki bir dier g merkezi ise Rusya. Souk Sava’n sona ermesiyle birlikte kresel ekonomik sistemde arl azalan Rusya, yeniden sahnenin merkezine geme niyetinde. 2022’ten beri Rusya’ya uygulanan ambargolar da beklenenin aksine bu sreci hzlandrm gibi. Kur farkllklarnn etkisinden arndrlm GSYH verilerine gre, 2021’de ekonomik bykl 5,7 trilyon dolar olan Rus ekonomisi, 2023’te 6,3 trilyon dolara ykselmi durumda. Bu da Rusya’y en byk drdnc ekonomi konumuna yerletiriyor. Karmza ok ilgin bir tablo kyor: 2022’de balayan Rusya–Ukrayna Sava’nn getirdii ekonomik klfete ve uygulanan ambargolara ramen Rus ekonomisinin hzla glenmesi, ne kadar dayankl olduunu gsteriyor. G merkezi olma amac peinde koan Rusya’nn imdilerdeyse nceliklerinden birisi, tasavvur ettii kresel ticaret haritasn dnya sathnda kurgulamak. Bunun yoluysa Kuzey Kutbu’ndan geiyor.
KUZEY BUZ DENZ NEDEN NEML?
“Kresel snma” gerekliinin grld Kuzey Buz Denizi, gnden gne erimekte. Pasifik’teki ada devletleri gibi baz devletler iin bu durum kyamet senaryolarn akla getiriyorken, Rusya gibi topraklarnn byk bir ksm iklim artlar sebebiyle kullanlamayan devletlere de manevra alan amakta.
2007’den beri Kuzeybat Geii ve Kuzey Deniz Rotas geici olarak da olsa buzdan arnm durumda. klim uzmanlarna gre, nmzdeki on yl ierisinde Kuzey Buz Denizi’nin byk bir ounluu eriyecek. Buzullarn erimesinin doal bir sonucu olarak Kuzey Buz Denizi de kresel ticaret hareketliliine alacak. Deniz yolunun almasna ilikin ilk sinyalse 2010’da geldi. 40 bin tondan fazla demir cevheri tayan MV Nordic Barents adl gemi, 4 Eyll’de Norve’in Kirkenes limanndan ayrld ve Kuzey Buz Denizi rotas zerinden yaklak hafta sonra in’in kuzeyindeki Xingang’a demirledi. Bilenen deniz ikmal yollar zerinden bu sevkiyat gerekletirilmek istense, gereken sre ay idi. Svey Kanal zerinden ikmal yolu uzunluu 12 bin 500 deniz miliyken, Kuzey Denizi zerinden bu mesafe neredeyse yar yarya azalarak 5 bin 600 deniz mili olarak gerekletirildi. Bu rakamlar da Kuzey Buz Denizi rotasnn sevkiyat sresini kattan fazla, sevkiyat mesafesini ise neredeyse yar yarya azalttn aka gsteriyor.
Sevkiyat mesafesi ve srelerindeki bu d, kargo hacimlerine de yansm durumda. Kuzey Buz Denizi zerindeki kargo hacmi hzl bir art ierisinde. 2013 ylnda sadece 3.93 milyon ton olan kargo hacmi, 2023’te 8 kattan fazla bir artla 36.2 milyon tona ykseldi. Rosatom’un aklad verilere gre, 2035 yl itibariyle kargo hacminin 270 milyon tona ulamas bekleniyor. Bu da dnyann en youn ticaret rotas olan Svey Kanal’nn yllk stlendii kargo trafiinin neredeyse yzde 20’sine tekabl ediyor.
RUSYA KPR VAZFES GRECEK
Kuzey Buz Denizi’nin almas demek, BRI giriiminin sunduu Pekin – Londra karayoluna bir alternatifin de ticaret denkleminde yer almas demek. Bu senaryoda Rusya ise, in ile ngiltere’yi birbirine balayan bir kpr roln stlenecek. Bylece; sermaye youn corafyalar olan Kuzey ve Bat Avrupa lkeleri ile emek youn corafyalar olarak nitelendirilen Asya lkeleri arasnda transit bir hat ortaya kacak. Bu hat sayesinde daha nce aya varan teslimat sreleri, bir aydan az bir sreye inecek. Bu durum, kresel ticaret aklarnn hzlarn artrmakla birlikte, Rusya’nn da ticaret yollar zerindeki kontrolnn artrmasna zemin hazrlayacak.
Kuzey Buz Denizi rotas beraberinde ilgin bir denklem de getiriyor. Son 10 ylda dillendirilen iki kutuplu dnya dzeni tartmalar, Kuzey Buz Denizi sayesinde manasz kalabilir. Askeri kapasite bakmnda dnyann en byk ikinci askeri gcne sahip Rusya, sper g olabilmek iin gerekli ekonomik gce de eriebilir. Askeri ve ekonomik olarak gl bir Rusya, iki kutuplu dnya dzeninden ziyade g krelerinin yer ald, her g kresinin merkezinde bir g odann yer ald, yeni bir uluslararas sistemi de beraberinde getirebilir.
Gelecek projeksiyonlar arasnda gl bir Rusya’y yksek olaslkl bir senaryo olarak gren ABD ve Arktik’e kyda devletler de eitli admlar atyor. Ancak bu giriimlerin ounlukla ABD’den gelmesi, yeni dnemde merkantalist bir ABD grebileceimiz ihtimalini gnden gne glendiriyor. Merkantalist ABD’nin ise mevcut liberal uluslararas dzenin kurucu deerlerini erozyona uratmas olduka muhtemel. Buradan hareketle, Kuzey Buz Denizi rotasnn, uluslararas sistemin yapsn ve sistemi iletecek deerlerin belirlenmesini etkileyebileceini iddia etmek ok da iddial olmasa gerek.