nsanlarn, aldatlabilecei olasln fark etmeleri ve tkettikleri ve yaydklar bilgiyi eletirel olarak analiz etme yeteneine sahip olmalar nemlidir. Dezenformasyonla mcadele etmek iin toplumun ve her bireyin aba gstermesi gerekir.
Do. Dr. Burcu Zeybek/ stanbul niversitesi letiim Fakltesi
Sosyal medya platformlar, haber kayna olarak toplumun dzenli kulland ve ana kanal haline getirdii platformlardr. Potansiyel birok avantaj varken, olumsuz ynlerinin de farknda olunmaldr. Gnmzde bu platformlar, genellikle tespit edilmesi zor olan sahte bilgilerle doludur. Aratrmalara gre, bu tr bilgiler toplumun grlerini olumsuz ynde etkilemektedir. zellikle toplumsal kriz dnemlerinde hzla yaylmakta ve ciddi yanklar uyandrmaktadr. Son yllarda ok tartlan dezenformasyon kavram, eitli biimlerde ve trlerde karmza kabilmektedir:
Dezenformasyon trleri ne ekilde karmza kabilir?
Fake News: Gncel haberler gibi sunulan kastl olarak yaylan yanl bilgilerdir. Yalan haberler genellikle kamuoyunu etkiler ve arptmak amacyla kullanlr, ayrca itibar zedelemek iin de kullanlabilir. nsanlar, kendi inanlarn ve grlerini dorulayan bilgilere daha fazla inanma eilimindedir. Bu, yalan haberlerin etkili olmasnn nedenlerinden biridir. Pandemi srasnda, COVID-19’u tedavi ettii iddia edilen birok yanltc ve tehlikeli yntem yayld. rnein, dezenfektan imenin virs ldrecei ynndeki yanl bilgi, birok insann saln tehlikeye att. Alarn insanlara mikroip yerletirdii veya ksrlatrd gibi temelsiz iddialar yayld, bu da a kartln artrd ve halk saln olumsuz etkiledi. Yalan haberler, korku ve panik yaratmak iin kullanlr. Bu duygular, insanlarn mantkl dnme yetilerini zayflatr ve yanl bilgilere inanmalarn kolaylatrr. Bu nedenle, birok lke, yalan haberlerle mcadele etmek iin yasal dzenlemeler yapmaktadr. Ancak, bu dzenlemeler ifade zgrl ile ilgili tartmalar da beraberinde getirir. Fake news, modern bilgi ekosisteminin en byk sorunlarndan biridir.
Deepfake: Temel olarak yapay zek destekli grsel dezenformasyon olarak tanmlanr. Deepfakeler, bir kiinin hi sylemedii veya yapmad bir eyi sylyormu veya yapyormu gibi grnmesini salamak iin oluturulmu videolardr (Villasenor, 2019). Son yllarda deepfake videolarn sosyal medyada paylam, art gstermekte; tahmini mmkn olmayan bir hzda ve byklkte kullanclara ulaabilmektedir. zellikle sahte haberlerde de ska karlalr ve kitlesel dezenformasyona yol ama potansiyeli yksektir. rnein Rusya Devlet Bakan Vladimir Putin ve Kuzey Kore lideri Kim Jong-Un’un Amerikallar uyaran sylemlerini ieren iki siyasi ierikli deepfake video, 29 Eyll 2020’de sosyal medyada yaylmtr. Kasm aynda ABD bakanlk seimleri iin retilen bu deepfake ierikler, seim maniplasyonu oluturmak noktasnda sentetik gereklikte sylemler ve grseller sunmaktadr. Videolar, Amerikallar demokrasilerinin ne kadar krlgan olduu konusunda uyarmakta ve olas saldrlara kar oy kullanma haklarnn korunmasna ynelik tevik edici sylemleri iermektedir.
Suni kamuoyu oluturma yntemleri
Astroturfing: Sosyal bot hesaplarn, trollerin, sahte ve maniplatif ieriklerle suni kamuoyu oluturmas astroturfing yntemiyle gerekleebiliyor. Suni kamuoyu oluturmada bot hesaplarn olduka etkili olduunu gryoruz. Sosyal medya platformlar zellikle siyasal konularn tartld, haberlerin olduka hzl yayld ortamlar. Dolaysyla bu platformlarda, suni kamuoyu oluturarak istedikleri konular trend balklara tamak ve alg ynetmek iin bot hesaplardan veya gerek insanlardan yararlanyorlar. rnein Almanya seimleri iin televizyonda yaynlanan bir mnazara srasnda dzenlenen bir ‘Trol’ saldrsna katlan hesaplarn byk bir ksmnn, bir aydan daha ksa sre nce ald tespit edilmitir (Grimme vd. 2018). Kampanyann katlmclar, Tweet’lerinin ierii ve zamanlamas hakknda merkezden talimatlar alr, hesaplar ayrca benzer konular hakknda tweet atmaya ayn anda balar ve son verir. Cao, Yang, Yu ve Palow (2014), kt niyetli Facebook ve Instagram hesaplarnn spam fotoraflar yklediklerini ve ayn anda ayn hesaplar takip etmeye baladklarn gstermitir.
Tarihi yeniden yorumlama
Politik retrospektif analiz: Gemiteki olaylarn ve olgularn farkl bir k altnda sunulmasn ierir. Bu tr analizler genellikle duygusal olarak ykl dil kullanm, belirli ynlerin ne karlmas ve “rahatsz edici” gereklerin grmezden gelinmesi ile karakterize edilir. Mesela, Stalin’in dneminde, Sovyet tarih kitaplar gemiteki olaylar ve liderleri yeniden yorumlad. Troki gibi siyasi rakipler tarih kitaplarndan silindi veya kt adam olarak gsterildi. Politik retrospektif analizlerde propaganda aralar ska kullanlr. rnein, Nazi Almanyas’nda Joseph Goebbels, tarihin yeniden yazlmasnda ve Nazi ideolojisinin yaylmasnda byk rol oynamtr. Filmler, televizyon dizileri ve belgeseller, gemi olaylar yeniden yorumlama ve sunma konusunda gl aralardr. Sosyal medya ve dijital platformlar, gemi olaylarn yeniden yorumlanmas ve geni kitlelere ulamas iin etkili aralar haline gelmitir. Bu platformlar araclyla yaylan bilgiler, doruluu sorgulanmadan hzla yaylabilir.
Clickbait balklar: Ziyaretileri siteye ekmek iin kullanlan balklar, genellikle haberin doruluu ve kesinlii pahasna yaplr. Clickbait, okuyucunun dikkatini ekmek ve tklama oranlarn artrmak amacyla yanltc veya abartl ifadeler kullanr. Balklar, okuyucularn merakn cezbetmek iin belirsizlik ve gizem unsurlarn kullanr. nsanlar, merak ettikleri konular renmek iin tklama eilimindedir. ok edici veya duygusal balklar, okuyucularn duygusal tepkilerini tetikleyerek tklama oranlarn artrr. fke, aknlk veya heyecan gibi duygular, kullanclar harekete geirir. rnein okuyucu “Bu Diyetle 10 Gnde 10 Kilo Verin – Doktorlar okta!” baln grp tklyor, okuduunda bunun doru olmadn anlyor. Bu okuyucularn gvenini zedeler. Zamanla, kullanclar bu tr balklarn yanltc olduunu fark eder ve siteye olan gvenlerini kaybederler. Clickbait balklar, ksa vadede trafik ve gelir art salayabilir ancak uzun vadede okuyucu gvenini ve sadakatini zedeleyebilir.
Gereklerin maniplasyonu: Olaylarn yorumlanmas iin gereklerin arptlarak veya seici bir ekilde sunulmasn ierir. Bu tr maniplasyon, eksik bilgi kullanarak veya anlamlarn deitiren gereklerin sunulmasyla ortaya kabilir. Gereklerin maniplasyonu, kamuoyunu yanl ynlendirmek ve belirli bir perspektifi desteklemek amacyla yaplr. rnein, bir politikacnn ekonomik baarlarn vurgulamak iin yalnzca isizliin azald dnemi gsteren istatistiklerin sunulmas, ancak ayn dnemde artan bor veya enflasyon oranlarnn gizlenmesi. Farkl haber kanallar, bu olay farkl ekillerde sunabilir. Bu, izleyicilerin olaylar farkl perspektiflerden grmesine neden olur. Sosyal medya platformlarnda ise, maniplatif ierikler hzla yaylabilir. Kullanclar, bu tr ierikleri paylaarak dezenformasyonun yaylmasna katkda bulunabilir.
Politik propaganda: Toplumsal tartmalara katlmak ve toplumun grlerini etkilemek amacyla belirli bir mesaj tayan bilginin sistematik olarak yaylmasdr. Bu srete kullanlan bilgiler genellikle tek tarafldr ve belirli bir ideolojiyi veya politikay desteklemek amac tar. Politik propaganda, hkmetler, siyasi partiler, kar gruplar ve dier kurulular tarafndan kullanlabilir. Mesela, Joseph Goebbels’in liderliinde, Nazi hkmeti, antisemitik mesajlar ve Nazi ideolojisini yaymak iin geni apl propaganda yapt. Bu propaganda, Yahudi kart nefretin ve Holokost’un merulatrlmasnda nemli bir rol oynad. Seimlerde de bu tr propaganda ska kullanlr. Adaylar, semenlerin desteini kazanmak iin geni apl propaganda kampanyalar yrtr. Televizyon reklamlar, sosyal medya kampanyalar ve mitingler, bu kampanyalarn balca aralardr. Sosyal medya platformlar, politik propaganda iin etkili bir ara haline gelmitir. Siyasi partiler ve gruplar, sosyal medya zerinden geni kitlelere ulaarak mesajlarn yayabilirler. Youn propaganda, toplumsal kutuplamay artrabilir ve farkl gruplar arasnda dmanlk yaratabilir.
Seim sonularn etkileme gc
Bilgisayar saldrlar ve hackerlk: Hackerlar, bilgisayar sistemlerine, sosyal alara veya web sitelerine szarak yanl bilgi yayabilir, verileri deitirebilir veya silebilir. Ayrca, maniplatif mesajlar yaymak iin sahte hesaplar oluturabilirler. Bu tr saldrlar, bireyler, irketler ve hkmetler zerinde ciddi etkiler yaratabilir. 2017’de, kredi raporlama irketi Equifax’a yaplan saldrda, 147 milyon Amerikan vatandann kiisel bilgileri alnd. Bu bilgiler, kimlik hrszl ve dolandrclk iin kullanlabilir. Rusya, 2016 ABD bakanlk seimlerine mdahale etmek iin sosyal medya platformlarnda sahte hesaplar ve botlar kullanarak yalan haberler yayd. Bu kampanya, Amerikan semenlerini yanltmay ve seim sonularn etkilemeyi amalyordu. Bu tr saldrlar, dezenformasyonun yaylmas iin etkili aralardr.
Tarihin arptlmas: Bu tr dezenformasyon, belirli olaylarn, olgularn veya balamlarn deitirilmesini veya arptlmasn ierir ve siyasi veya ideolojik bir gndemi desteklemek iin kullanlr. Bu dezenformasyon trnn hedefi farkl milletler veya dini takipiler olabilir. Ayrca tarihi yeniden yazmak veya belirli halklar itibarszlatrmak iin kullanlabilir. Tarihin arptlmas, mevcut siyasi liderlerin veya hkmetlerin meruiyetini desteklemek iin kullanlabilir. Tarihi gereklerin deitirilmesi, belirli bir ideolojiyi veya politikay merulatrr. Ama, ideolojinin glenmesine ve yaylmasna katkda bulunabilmek. rnein, totaliter rejimler kendi ideolojilerini hakl karmak iin tarihi olaylar arptabilirler. Bu, toplumlar arasnda dmanlk ve gvensizlik yaratabilir. Farkl gruplar, kendi tarih anlatlarn savunurken kart gruplarla atabilir. Ayn anda yanl veya eksik tarih bilgisi, yeni nesillerin olaylar doru bir ekilde anlamasn engeller. Bu, szsz tarihsel bilincin ve eletirel dnmenin geliimini olumsuz etkiler. rnein, baz Japon tarih kitaplar, kinci Dnya Sava srasnda Japon ordusunun Asya’da gerekletirdii sava sularn ve igalleri kmser veya tamamen gz ard eder. Bu, Japonya’nn sava dnemi eylemlerini hafifletmek ve ulusal gururu korumak amac tar.
Sonu olarak; dezenformasyonla mcadele etmek iin toplumun ve her bireyin aba gstermesi gerekir. Eitim ve bilgi okur-yazarlnn arttrlmas, kritik dnmenin ve gereklerin kontrol edilmesinin renilmesi, dezenformasyonun etkisini azaltabilecek nemli aralardr. nsanlarn, aldatlabilecei olasln fark etmeleri ve tkettikleri ve yaydklar bilgiyi eletirel olarak analiz etme yeteneine sahip olmalar nemlidir.
[email protected]