19. yzyln sonlarna gelindiinde, Osmanl corafyasnda misyonerlerin yabanc okul amadklar ok az yer kalmt. Yzyln sonlarnda faal yabanc okul says 920 civarndayd. stelik alan okullarn says, okulun bulunduu yerdeki gayrimslimlerin nfusuyla mantkl bir orantya da sahip deildi. 1894 ylnda sadece Mamurat’l-Aziz (Elaz) vilayetinde 83 Protestan okulunun bulunmas normal artlarda ok mantkl grnen bir yatrm deildi.
Prof. Dr. Mustafa ztrk / Mardin Artuklu niversitesi
Temmuz aynda yapt bir aklamada, iki Fransz okuluna, mevzuata uymadklar gerekesiyle yaz gndererek kendilerini uyardklarn belirten Milli Eitim Bakan Yusuf Tekin, bu konu zerinden belli bir kitlenin anlamsz bir tartma balattn belirterek “Biz Cumhuriyet’le beraber Lozan Anlamas’n imzaladk ve Lozan Anlamas’nda Cumhuriyetimizin kurucu kadrolarnn altna imza att Trkiye’de yabanc okullarmz var. Bu okullarmzn her trl eksiini gidermek, bu okullara yardmc olmak, Milli Eitim Bakanl olarak o zaman metnin altna imza atan ve Cumhuriyetimizin kurucusu Mustafa Kemal Atatrk’n taahhd.” eklinde aklamalarda bulunmutu.
Bakan Tekin, Lozan’da verilen taahht gerei, yabanc okullara herhangi bir sknt karmadklarn ve gereken destei sunduklarn vurgularken ok nemli bir konunun altn iziyordu. Bakan Tekin, Trkiye’de statleri Lozan Antlamas ile garanti altna alnm 12 tane yabanc okul bulunduunu, Lozan mektuplaryla taahht ettikleri her konuda bu yabanc okullara yardmc olduklarn, fakat ok enteresan bir biimde Lozan mektuplarnda bulunmamasna ramen ve rnei ancak smrge memleketlerinde grlebilecek ekilde, Fransa’nn izin almadan bu okullara iki tane daha ilave ettiini sylyordu. Bu da yetmezmi gibi, bu okullarda sadece Fransz vatandalarna eitim verilecei belirtilmesine ramen rencilerin yzde doksan Trk vatandalarndan oluuyordu. Bakan Tekin, hakl olarak serzeniini dile getirirken, bu iki Fransz okuluna giden Trk vatandalarnn devlet sistemine gre okullamam olduunu da szlerine ekliyordu.
Bakan Tekin’in kamuoyuyla paylat bu enteresan durum, aslnda bir lkenin egemenlik haklarnn inendii anlamna geliyordu. Meer Bakan Bey, mstearlk dneminde de bu iki okula resm yaz yazm ve kurallara uymalarn talep etmi, ancak bir cevap alamam. Okula defalarca mfetti gnderilmi, kapdan ieri bile alnmam bu mfettiler. Fransz bykelisiyle grlm, die dokunur bir ey kmam. Franszlarn bu pespye cretkarl karsnda verip veritirmemek mmkn deil. Bakan Bey’in yapt da biraz byle aslnda. stne stlk durum bununla da kalsa iyi; okula devam eden rencilerin maduriyeti var bir de. Bu okullardan mezun olan renciler, MEB’in sisteminde grnmedikleri iin bir denklikleri de olmuyor gayet tabi. Hal byle olunca bakanlk kendi vatandayla kar karya gelmi oluyor. Fransz okulu iyi, bakanlk kt oluyor nihayetinde.
Yusuf Tekin’in, konuyu suhuletle zmek adna Fransz bykelisiyle grmesinin zerinden yaklak 10 ay gemi durumda. Fransz sefirin lutfedip Bakan’n davetine icbet ettiiyle ilgili kamuoyuna yansyan bir bilgi yok henz. Bamsz bir devletin egemenlik haklarn hie saymak anlamna gelen Franszlarn bu tutumunun telafisi, Bakan Yusuf Tekin’in de iaret ettii gibi, izinsiz alan bu iki okula karlk, mtekabiliyet esasna uygun olarak Fransa’da iki Trk okulunun almas olur ancak.
Bu konu vesilesiyle gndeme gelen yabanc okullar meselesi, aslnda bugnn bir problemi deil. Bu konu yzyllardan beri, zellikle de 19. yzyldan itibaren lkemizin bamszlk haklarn tehdit eden bir konu hline gelmitir.
Kanuni dnemi kapitlasyonlar kapy at
Yabanc okullar; yabanc devlet, kurulu veya kiiler tarafndan lkemizde alan okullar iin kullanlan bir kavramdr. Kanuni dneminde Fransa ile 1536’da imzalanan kapitlasyon antlamas, lkemizde yabanc okullarn almasna kap aralayan gelime olarak kabul grr. Gl bir devlet iken Osmanl’nn lehine olan kapitlasyonlar, devlet g kaybettike aleyhe dnmeye balar. Franszlara tannan ayrcalklar zamanla geniletilerek dier Avrupa lkelerine de tannr. Amerikan, ngiliz, Fransz, talyan, Rus ve Alman misyonerlerin nemli bir zorlukla karlamadan, devletin her bir kesinde okul aabilmesi sz konusu ayrcalklara dayanr. Misyonerler balarda ok etkili olmasalar da, 1839’da Tanzimat’n ilanndan sonra iin rengi aniden deiir. Avrupa’nn basksyla Tanzimat Ferman’nda gayrimslim vatandalara tannan ayrcalklar, misyoner faaliyetlerinin nn biraz daha aar. Bundan dolaydr ki, 19. yzyln sonlarna gelindiinde, o koca imparatorluk corafyasnda misyonerlerin yabanc okul amadklar ok az yer kalmt. Yzyln sonlarnda faal yabanc okul says 920 civarndayd. Misyonerler eliyle alan okullarn zamanla Osmanl aleyhinde siyasi faaliyetlere girimesi, bu okullardan duyulan rahatszln temelini tekil ediyordu. Devletin iine srklendii i karklklarn msebbibi olarak grlen bu okullarda yabanc devletler, neredeyse hibir denetime tbi olmadan, kendi politik karlarna uygun faaliyetlerle insan deviriyorlard.
Yerden mantar biter gibi her yanda her yrede yabanc okul almas phe eken bir durumdu. Sadece Amerikallarn atklar okul says bile 400′ bulur. Bu okullar szde Hristiyan nfusun youn olduu yerlerde dini eitimi esas alyordu; fakat okullarn zellikle dnemin siyasi stratejisinin kalbinin att yerlerde younlamas phe eken dier bir husustu. stelik alan okullarn says, okulun bulunduu yerdeki gayrimslimlerin nfusuyla mantkl bir orantya da sahip deildi. 1894 ylnda sadece Mamurat’l-Aziz (Elaz) vilayetinde 83 Protestan okulunun bulunmas normal artlarda ok mantkl grnen bir yatrm deildi. Bu durum, yabanc okullarn siyasi amalara ne kadar odaklanm olduunu aka ortaya koyuyordu.
Yabanc okullarn kritik dnemlerdeki olumsuz tutumlar
Yabanc okullarn gsterdikleri faaliyetlerin, dolaysyla da gerek amalarnn Hristiyanl yaymak ile snrl olmadn, devletin kritik zamanlarnda takndklar tutumlarda grmek mmkndr. Misyonerlerin sonradan yaymlanan raporlarnda ve eitli yazmalarnda da apak grlen bu hakikat, yeri geldiinde ok ac tecrbelerle teyit edilmitir.
1863 ylnda kurulan ve bugnk Boazii niversitesi’nin ekirdeini oluturan Robert Koleji, tarihimizdeki bu ac tecrbelerden birine aktrlk etmi yabanc okullardan biridir. Robert Koleji’nin Bulgar ayaklanmasnn planlamasnn yapld yer olduu konusunda birok aratrmacnn ittifak sz konusu. Robert Koleji’nin Bulgar milletini var eden, ona hayat veren bir kurum olduunu syleyen yabanc tarihilerden Pears, “Tarihte Robert Koleji’nin Bulgaristan’n hayatn etkiledii kadar, baka hibir okul tanmyorum…” diyerek bu gerei ortaya koymutur. Amerikal siyaset adam Gold ise “Robert Koleji olmasayd, Bulgaristan olmazd.” demitir.
Tarsus, Franszlar tarafndan igal edildiinde, igal kuvvetleri kararghlarn bir yabanc okul olan Tarsus Koleji’nin karnda kurarlar. Bu durum Kolej’in, igal boyunca Fransz birliklerine kritik bilgiler salad ve igal rehberlii yapt anlamna geliyordu. Milli Kuvvetler, bu grnmez anlamann farkndadrlar ve bu yzden Kolej’in mdr Nilson’u karrlar. Bunun zerine igal kuvvetleri, derhal misillemede bulunarak Tarsus’un ileri gelen erafndan dokuz kiiyi Nilson ile takas etmek amacyla tutuklarlar. Sonu itibariyle, Nilson ve Tarsus erafndan olan dokuz kii takas edilirler.
Denetimlerin balamas ve Maarif-i Umumiye Nizamnmesi
Yabanc okullarn faaliyetlerinden iyice rahatsz olan yetkililer, izinsiz ve denetimsiz bir ekilde oalp yaygnlaan bu kurumlar kanunlar marifetiyle kayt altna almay ve denetlemeyi iyice kafasna koymutu. Bu amala, 1 Eyll 1869 tarihinde Maarif-i Umumiye Nizamnmesi geni kapsaml bir kanun karlr.
Osmanl mparatorluu’nun kne kadar yrrlkte kalan Maarif-i Umumiye Nizamnmesi’ndeki 129. Madde, yabanc okullarn etkili bir ekilde denetlenebilmesini dzenlemekteydi. Maddedeki en nemli balk okullarn ruhsat ilemleriyle ilgiliydi. Yaplan dzenlemeyle ruhsat almak epeyce zorlatrlrken, ruhsat olmayan yabanc okullarn istisnasz bir ekilde kapatlmas ngrlmekteydi. Okulun yaplaca yerin zellikleri, okul binasnn zellikleri, okulda altrlacak kiilerin nitelikleri konusunda da olduka sk yaptrmlar getiren kanun, btn abalara ramen istenen sonucu salayamad. Osmanl topra olan Manastr’daki Kesriye’de Bulgar ahaliden hi kimse olmad halde Bulgarlarn okul amak istemeleri, Kuds’te ngiliz-Protestan 232 kii olmasna ramen 339 renci barndran 6 okula ek olarak yedinci okulun almasna izin verilmesi gibi rnekler byk umutlarla yrrle giren nizamnmenin pek ie yaramadn ortaya koymutur.
te yandan, Osmanl Devleti’nin bu nizamnmeyle yabanc okullar denetim altna almak istemesine yabanc devletler ok sert tepki vermilerdir. Bu okullarda kullanlacak kitaplarn Osmanl Devleti tarafndan kontrol edileceini renen yabanc devletler, bunu siyasi bir kriz olarak lanse etme cretine kaplarak siyasi nota bile vermilerdir. Amerika ve ngiltere 1 Ekim 1895’te, Hollanda 2 Mart 1896’da, Belika 27 ubat 1896’da Osmanl sefirini ararak yabanc okullarn denetlenmesine kar olduklarn aksi taktirde sava kabileceini bildiren birer ltimatom vermilerdir. Bu devletlerden Belika ve Hollanda’nn o tarihte Osmanl topraklarnda herhangi bir okulu bulunmamasna ramen nota vermi olmalar bir hayli manidardr. Bunu, “Hal ittifaknn bir tezahr” eklinde okumak dnda bir seenek yok galiba.
II. Abdlhamid’in yabanc okullar kontrol abas
II. Abdlhamid, yabanc okullarn denetimsiz, bana buyruk faaliyetlerinden epeyce rahatszd. 129. maddenin yaynlanmasndan sonraki srete yabanc okullarn saysnn azalmas beklenirken art gstermiti. Bu sebeple II. Abdlhamid areyi 129’uncu maddeyi deitirmekte bulur. 1885 ylnda yaptrd deiikliklere gre, yabanc okullarda okuyan Osmanl halknn ocuklarnn ncelikli olarak Trkeyi renmeleri art koulur. Ayrca okutulacak kitaplarn nceden Maarif Nezareti’ne bildirilmesi art getirilir. Okullarda giyilecek kyafetlerin memleketin geleneklerine uygun olmas da maddeye eklenen hususlar arasndadr. Okullarn belirli aralklarla denetlenebilmesi ve okullarda kurucu olan kiilerin ve grev yapacak kiilerin sicilinde gvenlik ile ilgili herhangi bir kt sabka kaydnn bulunmamas da yabanc okullar iin getirilen zorunluluklar arasna eklenir.
II. Abdlhamid bu ek maddelerle 129. maddenin skntl taraflarn dzeltmeye alsa da bunda pek muvaffak olamaz. Bunun zerine II. Abdlhamid, baz devlet yetkililerinden rapor hazrlamalrn ister. Bunlar arasndaki en ciddi rapor Zht Paa’nn hazrlad rapordur. Zht Paa, zaman ierisinde bu okullarn Osmanl topraklarna nasl kanserli bir hcre gibi yayldn, gizli amalarn, okuttuklar renci saylarn, faaliyete geme biimlerini raporuna yanstr. Zht Paa, ulat sonular balklar halinde ortaya koyar:
Osmanl Devleti, yabanc okullarla ilgili iin banda hibir siyaset izlememitir. Daha ak bir dille sylemek gerekirse Osmanl, bu okullarn istediklerini yapabilmeleri iin onlar grmezden gelmi, gz yummutur. Mslman halkn ynetimle manevi balarn koparmak ve devleti her frsatta zafiyete uratmak yabanc okullarn temel amacn tekil eder. Devletin karlarna ters den amalar silsilesine sahip olan bu yabanc okullarn faaliyetlerine izin vermemek devletin acilen yerine getirmesi gereken bir sorumluluktur. Yabanc devletler, bu okullar sikiyle karlarna uygun dnceleri benimsetmek iin Osmanl Devleti’nin baslmam tek bir kar topran brakmamlardr. Bu okullar, dolayl yoldan da olsa slam dininin temellerini sarsmaya almaktadr.
Gnmzdeki sorunlar Lozan’dan miras
Yabanc okullar, gnmzdeki hukuki statsn Lozan Mektuplarndan almtr. Lozan Antlamas’nda “yabanc” eitim kurumlarndan hi bahsedilmemesine ramen, Lozan Mektuplar’nda 30 Ekim 1918’den nce Osmanl Devleti’nde mevcut yabanc okullarn imtiyaz ve garantilerinin devam edecei bildirilmi ve Trkiye Cumhuriyeti Devleti bu mektuplara, Lozan Antlamas’nn bir maddesiymi gibi bal kalmtr
Aka anlalaca gibi yabanc okullar meselesi, Lozan’da konuulmam, antlama maddeleri arasna girmemi; ancak sonradan karlkl mektuplamalarla antlamann iine alnmtr. Oysa yaplmas gereken, Yusuf Tekin’in iki Fransz okulu meselesinde iaret ettii gibi, muhatap devlet eer sonradan bir ayrcalk talep ediyorsa bu ayrcalk ancak karlkl bir ekilde, yani diplomatik ifadeyle “mtekabiliyet esasna gre” mzakere edilmeliydi.
[email protected]