AB’nin genileme politikas erevesinde dier lkelerden istemedii kriterleri Trkiye’den istemesi ve Kbrs konusunda olduu gibi Trkiye’ye zg koullar getirmesi objektif bir yelik deerlendirmesi deildir. Trkiye, AB’nin bu srete kendisine gsterdii zikzak politikasna’ kar Afrika, Asya ve Amerika almlar ile cevap vermitir. Bylece AB’nin Trkiye’ye olan ihtiyac, tarih nnde ispat edilmeye balamtr.
Uzun ve etrefilli bir yol olan, gndemde uzun soluklu tartmalar barndran Trkiye’nin Avrupa Birlii (AB) yelik srecinin tarihi temelleri Avrupa Ekonomik Topluluu’nun(AET) 1958 ylnda kurulmasnn hemen ardndan 31 Temmuz 1959 tarihinde Trkiye’nin toplulua ortaklk bavurusu ile atlmtr. Trkiye, AET’ye ortaklk bavurusunda bulunmu ve Trkiye’nin bavurusu AET Bakanlar Konseyi tarafndan kabul edilerek Trkiye’nin yeliine ilikin sre balamtr. Trkiye’nin Bat Avrupa’da kurulacak bir siyasal birliin dnda kalmak istememesi, gmrk birliinden istifade ederek ortak pazarda nemli bir aktr olarak yer alma arzusu, Souk Sava dnemindeki izolasyondan syrlma ve 1952’de NATO’ya giriiyle birlikte Bat bloundaki yerini entegrasyonla glendirme abas AET’ye bavurusunda temel etmenler olmutur. Bunun yannda gerilimli olan Trkiye-Yunanistan ilikileri gz nnde bulundurulduunda;15 Temmuz 1959 tarihinde Yunanistan’n AET’ye bavuruda bulunmas ve Trkiye’nin AET dnda kalmas durumunda Bat’daki konumunu ve ABD karsndaki dengeleyici faktr kaybedecei endiesi Trkiye’nin AET’ye bavuruda bulunmasn tetiklemitir. Trk demokrasi tarihindeki kara lekelerden birisi olan 1960 askeri darbesi sonrasnda AET ile ilikiler her ne kadar yavalasa da Ankara Antlamas’nn imzalanmasyla birlikte Trkiye-AET ilikilerinde ilerlemeler kaydedilmitir.
12 Eyll 1963 tarihinde imzalanan ve 1 Aralk 1964 tarihinde yrrle giren Ankara Antlamas ile birlikte Trkiye ve AET arasnda “ortaklk antlamas” imzalanmtr. Ankara Antlamas’nn 28. Maddesi ile “…Topluluu kuran antlamadan doan ykmlerin tmnn, Trkiye’ce stlenebileceini gsterdiinde, akit taraflar, Trkiye’nin toplulua katlmas olanan incelerler” hkmne yer verilerek taraflar iin hak ve ykmllkler getirilmi;zellikle Trkiye’nin idari, hukuki, ekonomik adan topluluk mktesebatna uyumu amalanmtr. Ankara Antlamas ile Trkiye ve AET arasndaki ilikilerin ortaklk mevzuat kapsamnda “hazrlk dnemi”, “gei dnemi” ve “son dnem” olmak zere aamada tamamlanmas ngrlmtr. 1 Aralk 1964’te balayan hazrlk dneminde Trkiye’nin ykmllklerini yerine getirebilmesi iin AET’in lke ekonomisinin glendirmesi ve Trkiye’ye mali katk sunmas hedeflenmitir. Hazrlk dneminin sonunda 1 Ocak 1973 tarihinde yrrle giren Katma Protokol ile gei aamas balamtr. Taraflar arasndaki karlkl ykmllklerin belirtildii, iktisadi politikalarn uyumlatrlmas gibi ilkeleri esas alan Katma Protokol;mallarn, sermayenin, kiilerin, hizmetlerin serbest dolamn,taraf devletler arasnda mal ve hizmetlerin serbest dolamn engelleyen uygulamalarn kaldrlmasn, para, maliye ve sosyal politikalarda ortak tedbirlerin alnmasn ngrmtr. Lkin Katma Protokol’n gerekletirildii 1970’li yllarn Trkiye’de iktisadi ve sosyal alkantlarn olduu dneme denk gelmesi ve ayrca 9 Ekim 1978’de dnemin hkmetinin Topluluk ile ilikileri dondurma talebinin Topluluk tarafndan uygun deerlendirilmesi ilikilerin gerilemesine sebebiyet vermitir.
Darbelerle karmaklaan sre
Trk siyasi tarihindeki bir baka kara leke olan 12 Eyll 1980’de ordunun ynetime el koymasyla birlikte Avrupa Topluluu ile nceki srete gerileyen ilikiler iyice kopma aamasna gelmitir. 12 Eyll darbesi sonrasnda siyasal hayatn kesintiye uramas, siyasi partilerin kapatlmas, idam cezalarnn verilmesi AET’in Trkiye ile ilikilerinde karmak bir sreci beraberinde getirmi ve ilikilerin seyrinde uzama gereklemitir.
Gei aamas tamamlanmadan 14 Nisan 1987 tarihinde Trkiye Konsey’e tam yelik bavurusunda bulunmutur. Konsey Trkiye’nin tam yelik bavurusunu deerlendirmek zere Komisyon’a sevk etmi, Komisyon ise Trkiye hakkndaki grn 19 Aralk 1989’da aklamtr. Komisyon Trkiye ile ilgili grnde taraflar arasnda iktisadi gelime farkllndan (tarm, sanayi, kalknma vb.) kaynakl olarak Trkiye’nin bavurusunu reddetmitir. Gmrk Birlii’nin tamamlanmas gerektii ileri srlm ve taraflar arasnda 1993 ylnda Gmrk Birlii konusunda mzakereler balamtr. Bu srete AET nezdinde bir i gelime olarak 10 Aralk 1991’de Maastricht’te bir Zirve dzenlenmi ve yeni bir Avrupa Topluluklar Antlamas’nn yaplmas karar alnmtr. Bylece 7 ubat 1992 tarihinde imzalanan ve 1 Kasm 1993’te yrrle giren Maastricht(Avrupa Birlii) Antlamas gndeme gelmitir. Maastricht Antlamas ile AET, “Avrupa Birlii” adn almtr. Ayrca Maastricht Antlamas ile Topluluun siyasal, kurumsal adan yeniden canlandrlmas, Ortak D ve Gvenlik Politikasnn oluturulmas, AB vatandal gibi nemli konular gndeme gelmitir.
Esasnda Topluluun Trkiye’nin mracaatna olumlu cevap vermemesine ramen Gmrk Birlii’nin gerekletirilmesi gerektiini ileri srmesi gerek jeopolitik konumu itibariyle gerekse blgesinde iktisadi cazibe merkezi olmas nedeniyle AB’nin Trkiye’yi nemli bir pazar olarak kaybetmek istememesinden kaynaklanmaktadr. Bu gelimeler neticesinde 6 Mart 1995’te Ortaklk Konseyi Karar imzalanm ve Gmrk Birlii karar alnmtr. 1 Ocak 1996 tarihinde Trkiye ile AB arasnda gei dnemi tamamlanarak”son dneme” girilmitir. Gmrk Birlii Antlamas dorultusunda Trkiye’nin AB’nin ortak d ticaret politikasna ve uygulamalarna uyum gstermesi beklenmitir. 1/95 Sayl Ortaklk Konseyi Karar, ye lkelerle Trkiye arasnda sanayi rnleri ve ilenmi tarm rnleriyle ilgili olarak gmrk vergileri ile e etkili vergilerin kaldrlmasn ngrmtr. Ayrca Trkiye’nin nc lkelere ynelik olarak AB’nin ortak gmrk tarifesini uygulamasn zorunlu klmtr. Gmrk Birlii Trk imalat sektrnn dier Bat lkeleri karsnda uluslararas piyasada rekabet edebilirliini, etkinliini ve verimliliinin artmtr. D yatrmlarn Trkiye’ye ynlendirilmesinde olduka etkili olmutur.
Zira; zellikle AB’nin iki tarafl olarak nc lkelerle yapt Serbest Ticaret Antlamas (STA) neticesinde AB pazarna girmeye hak kazanan lkelerin Trkiye ile bir anlamas olmamas Trkiye asndan ticari kayg dourmu ve haksz rekabet tehlikesini gndeme getirmitir. Bunun yannda Trkiye’nin halihazrda AB yesi olmamas nedeniyle gmrk birliine ilikin konularda karar alma srecine mdahil olamamas, baz ye lkelerin Trkiye tescilli ticari aralara karayolu kotas koymas ve i insanlarna ynelik vize snrlandrmas Trkiye asndan nemli sorunlar dourmaktadr. Bu nedenlerle Trkiye ve AB arasnda gmrk birliinin yeniden gzden geirilmesi ihtiyac hasl olmutur.
Tek tarafl bamllk ilikisi
Keza Trkiye Ortaklk Konseyi Karar sonrasnda Patent Enstits, Rekabet Kurumu gibi kurumlar amak yannda i politikada da nemli dzenlemeler yapmtr. Mevzuat dzenlemeleri yannda d ticaret asndan bir standart oluturulmaya zen gsterilmitir. Ancak Trkiye’nin AB’ye tam ye olmadan gmrk birliine ye olmas asimetrik ve tek tarafl bamllk ilikisi yaratmaktadr. AB’nin 1996 yl akabinde baz lkelerle serbest ticaret antlamalar yapmas ve bu lkelerin AB’ye tarifesiz mal ihra etme hakk olmas Trkiye piyasas asndan dezavantaj yaratmaktadr. AB ile aralarnda antlama yapan sz konusu lkeler Trkiye ile herhangi bir antlama yapmadan Trkiye pazarnda benzer hakka sahip olabilmektedir. Bir baka ifadeyle Trkiye ile ayrca bir mzakerede bulunmayan ve yalnzca AB ile serbest ticaret antlamas yapan bahse konu lkeler Trkiye karsnda ihracat asndan stn konuma gelmektedir.
Gmrk Birlii ile yeni bir boyut kazanan Trkiye-AB ilikileri 1999 ylnda gerekletirilen Helsinki Zirvesi neticesinde nemli bir noktaya evrilmitir. Sz konusu Zirve ile Trkiye AB tarafndan “aday lke” olarak kabul edilmitir. Trkiye AB tarafndan aday lke stats kazanmakla birlikte “topluluk mktesebatna” -acquis communautair’e- uymak ykmll altna girmitir. Bu balamda; AB direktiflerinin, tzklerinin, Avrupa Birlii Adalet Divan kararlarnn Trkiye tarafndan dikkate alnmas ve uygun davranlmas zorunluluu domutur. Ayrca Trkiye aday lke olarak kabul edilmekle birlikte katlm ncesi stratejiden yararlanma imkn kazanmtr. Katlm ncesi stratejiler; ortaklk antlamalarn, Katlm Ortakl Belgesini ve mktesebatn uyumuna ilikin ulusal program, ilerleme raporlarn, mali yardm, AB programlarna ve ajanslarna katlm frsatn, tarama ve eletirme etkinliklerini kapsamaktadr. Trkiye bu srete demokratikleme ynnde nemli admlar atm, Katlm Ortakl Belgesine uygun olarak AB mevzuatna uyum salamak iin siyasal, ynetsel ve ekonomik adan ortaya konan hedefleri, ksa ve orta vadeli planlar AB Mktesebatnn stlenilmesine likin Ulusal Program ve Katlm ncesi Ekonomik Program erevesinde hazrlam ve AB’ye iletmitir.
3 Ekim 2005 ylnda Trkiye-AB arasnda katlm mzakereleri balayarak ilikilerde yeni bir dneme girilmitir. Mzakere ereve Belgesi kapsamnda yrtlen fasllar 35 ayr balk altnda deerlendirilmektedir. Mevcut durumda 16 fasl mzakereye alm ve bir tanesi ise (bilim ve aratrma) geici olarak kapatlmtr. 8 baln mzakeresi ise Trkiye’nin Gmrk Birlii kapsamnda Gney Kbrs’ dahil etmemesi ileri srlerek Konsey karar ile dondurulmutur. Ayrca Gney Kbrs Rum Ynetimi iilerin serbest dolam, enerji, yarg ve temel haklar, adalet, zgrlk ve gvenlik, eitim ve kltr, d gvenlik ve savunma politikas balklarn 8 Aralk 2009 tarihli Genel ler Konseyi toplantsnda tek tarafl olarak bloke ettiini ve taraflar arasndaki ilikilerin normallemesi artna baladn beyan etmitir. Bunun yannda Trkiye’nin AB’ye tam yeliine kar kan Fransa da be baln (ekonomik ve parasal politika, blgesel politika ve yapsal aralarn koordinasyonu, mali ve btesel hkmler, kurumlar, tarm ve krsal kalknma) tam yelikle ilgili olduunu dile getirmitir.
Trkiye’yi tamamen kaybetmek istemiyorlar
Esasnda 14-15 Aralk 2006 tarihinde gerekletirilen AB Zirvesi sonucunda da grlecei zere mzakerelerin balamasnn ve sona ermesinin n art olarak AB Trkiye’den Gney Kbrs Rum Ynetimi’nin taleplerinin yerine getirilmesini istemekte ve siyasal bir bask yaratmaktadr. Ancak basknn dozunu dengede tutarak hareket etmekte, Trkiye’yi de tamamen kaybetmek istememektedir. nk Trkiye AB iin nemli bir aktr ve mttefiktir. Trkiye’nin jeopolitik ve jeo-stratejik konumu, blgesinde nemli bir g unsuru olmas, ticaret hacmi, AB snrlarnn gvenliinde ve g hareketlerinin ynetimindeetkin arl, 1960’lardan beri AB lkelerinin sava sonras kalknmasnda ve gelimesinde etkili olan gen nfusu kolay vazgeilmeyecek bir nitelii haizdir. AB’nin genileme politikas erevesinde dier lkelerden istemedii kriterleri Trkiye’den istemesi ve Kbrs konusunda olduu gibi Trkiye’ye zg koullar getirmesi objektif bir yelik deerlendirmesi deildir. AB’ye ye olabilmek iin gerekli kstaslar tam olarak tamayan ve ekonomisi itibariyle Trkiye’den geride olan Bulgaristan, Romanya ve Hrvatistan gibi lkelerin yelie kabul edilip, Trkiye’ye kesin yelik tarihi verilmemesi Trkiye-AB ilikilerini akbeti belli olmayan, kmaz bir yol ayrmna srklemitir.
Souk Sava dnemi boyunca Bat merkezli d politika izleyen Trkiye, AB tarafndan verilen taahhtlerin yerine getirilmemesi, uzayan ve kark bir hal alan yelik srecindeki belirsizliin halen devam etmesi neticesinde Avrupa merkezli d politika anlayn sorgulayarak yrngesini geniletmitir. Bat eksenli tek ynl d politika anlayndan uzaklaarak, eitli dinamikleri gz nnde bulunduran bir d politika anlayna kap aralamtr. Trkiye, AB’nin bu srete kendisine kar gsterdii ‘zikzak politikasna’ kar tarihinden ald milli uurla yant vermitir. Bu durula Trkiye’nin AB’ye ihtiyacndan ok AB’nin Trkiye’ye daha fazla ihtiyac olduunu tarih nnde ispat etmeye balamtr. Orta Dou’da blgesel istikrarn salanmasnda ve refah dzeyinin artrlmasnda etkin bir d politika yrtrken, Avrasya’daki Trk Cumhuriyetleri ile ilikiler gelitirilmi, Afrika ve Latin Amerika Almlar gerekletirilmi, Yeniden Asya Giriimi balatlmtr. Ayrca Trk Birlii ve Koordinasyon Ajans gibi kamu diplomasisi kurulularnn etkinlik alan geniletilerek Amerika yerlilerine su kuyusu amaktan Avusturalya gibi lkelerde proje yapmaya kadar Trk d politikas kapsama alann tm dnya olacak ekilde belirlemitir. Dolaysyla Trkiye’nin yer alabilecei oluumlar ierisinde AB’nin kendisi iin tek seenek olmadn, kimi lkeler gibi piyon olamayacan, sadece ve sadece tarihine yakr bir ekilde oyun kurucu olarak varln idame ettireceini kantlamtr.