Eskilerin bilimle kurduu iliki bir anlam, bir kavray, bir farkndalk dinamii barndryordu. imdikiler ise hayata ramen, hayata kar bir motivasyonla insana ve doaya hkmetme refleksiyle hareket ediyor. Btn erdemleri, etik ve estetik nosyonlar, kadim prensipleri ve buna bal btn pratikleri paranteze alan tahrip gc yksek bu Tanr kompleksi bizi bir yol ayrmna getirip brakmtr. Artk karar vermek zorundayz. nk Tarkovsky’nin Nostalgia’da syledii gibi Bir zamanlar olduumuz yere dnmeliyiz; yanl yollara saptmz o ilk dnm noktasna dedii bir yol ayrmndayz artk.
Dr. Yusuf Akay/ Akademisyen
Biz modern insanlar, evrenin, insan aciz brakan n grmyor, kafamz kaldrp pusulamz tayin edemiyoruz. Bize yol gsterecek olan harita nedir? Yeryznde kefedilmemi toprak brakmadmz halde attmz her adm mesafeleri ksaltmak yerine neden uzatyor? Neyi eksik brakyoruz?
slam medeniyetinin bayran 700 yl boyunca Avrupa’nn tam merkezinde, Endls’te dalgalandran Mslman bilim insanlar, insann doa ile arasndaki mesafesini ksaltmaya urayordu. Bugn, slam dnyasnda zellikle Abbasiler dneminde younlaan byk tercme hareketinin oluturduu yksek medeniyetin n aryoruz. Fakat ne hazindir ki Bat’nn yzyllar boyunca ders kitab olarak okuttuu bn-i Sina’y biz oktan kfir ilan ediyorduk. Mslmanlarn kendi elleriyle tad bu bayrak, yine kendi elleriyle yere dyordu. Avrupa’da Kopernik’in Gne merkezli evren modeli tartlrken Osmanl’nn ilk ve tek rasathanesini bombalamak iin bahaneler aryorduk. eyhlislam Ahmet emseddin Efendi, “gkyznn srlarn bulmann gnah olduuna” dair bir fetva yaymlayp III. Murat’ da bu yalanna alet ettiinde padiah kendi emriyle yaptrd rasathaneyi yine kendi fermanyla ykacak; bylece Nasreddin Ts’nin Meraa’da balatt, Ulu Bey’in Semerkant’ta devam ettirdii bu astronomi klliyat bir gecede tarihe gmlecekti. Takiyyddin’in Hocas Saadettin Efendi ile eyhlislam Ahmet emsettin’in aras bozulmam olsayd baka bir ifadeyle insanlarn gzlerini ve gnllerini makam hrs kr etmeseydi bugn stanbul’da dnya apnda bir uzay aratrma merkezinden sz edebilecektik.
Dou’nun yitik hazinesi
Nitekim 12. yzyla kadar slam biliminin aydnlatt dnya, bu yzyldan itibaren yzn Bat’ya eviriyor; Sicilya Kral Roger, dris’ye harita siparii veriyordu. Evet, akl ve iman arasnda salkl bir ba kuramayan Hristiyan kilisesi, btn Ortaa dnce hayatn kilisenin varlyla snrlaynca yava yava farkl fikirler de ortaya kma zemini bulmutu. Bu aray o derece kuvvetliydi ki din amalarla ortaya kan tarikatlar bile zamanla bilimle uramaya balayacak mesela Fransisken tarikat mensubu John Peckham, byk slam limi bn’l-Heysem’i izleyerek optik zerine yazlar yazacakt. Kilise, kurtuluu Mslmanlarda aryordu. ki asr boyunca gece gndz demeden alan Batl dnrler, Mslmanlardan aldklar miras devam ettirecek; Dou’nun yitik hazinesi, Bat’nn yeniden douuna kaynaklk edecekti. Bat, dt ukurdan slam’n ipine sarlarak kurtuluyordu. Rnesans’ta kilise ve bilim arasnda kurulan intibak, Yeni Dnya’nn kefiyle kopmu, Kopernik’in Gne merkezli evren modeli, kilisenin btn fikr temellerini rtmt. 16. yzyln sonlarnda Luther’in nclk ettii Reform hareketlerinin bata Almanya olmak zere btn Avrupa’da karlk bulmas Papa’nn dogmatik sistemine olan inanc sarsacak ve Vatikan’n itibarn zedeleyecekti. Roma, insanlar iin artk dnyann kurtuluuna vesile olacak bir cazibe merkezi olmaktan kmt. Avrupa’da 17. yzylda balayp 18. yzyln ortalarna kadar sren din savalar zamanla siyas bir karakter kazand iin bu kaotik ortam btn toplumsal gelimeleri belirleyen bir srece dnmt. 18. yzylda aydnlanmann btn Avrupa’ya egemen olmas, sadece akln alglad deil ayn zamanda akln hkmettii bir zlemi ortaya karmt.
Hayal ve hakikat
20. yzyla geldiimizde hayal ile hakikat birbirine karacak ve gereklik duygumuzu idrak edebileceimiz bir yavaln ihtiyac iine girecektik. Einstein’n izafiyetinden makinelerin icadna, psikanalizden sezgicilie kadar onlarca alanda idrakimizi zorlayan kazanmlar, hza dayal bir yaam biimi oluturmutu. nsan hayatn kolaylatrmas gereken teknik bilgi, bu yzylda amacndan sapm ve insann dier btn tecrbesini ihmal etmitir. slam dnyasnn terk ettii bilimsel dnce bizlere neye ml olduysa bugn Bat biliminin ulat yksek seviye de ayn sonucu douracaktr. Daha nce slam toplumunun yapt hatay bugn Bat aksine bir ynelimle de olsa ayn sonucu ortaya karacak ekilde tekrarlyor. ylesine bir teknolojik ilerleme andayz ki hem zihinsel olarak takip etmekte zorlanyoruz hem de hakikaten “ruhlarmz geride kalyor.” Durup biraz yavalama ihtiyac, bir kaybetme korkusuna malup oluyor. Bu sarmaln temel nedeni her alanda bir sabiteden mahrum oluumuzdur. Oysa btn byk uygarlklar, temel sabiteler zerine in edilmitir. Bu sabitelerin ortak noktas ise insann yeryzndeki konumu’na nispetle olumutur. Yaam anlamlandrma abasndan toplumsal ilikileri dzenleme ihtiyacna kadar uygarlklarn btn sabitesi, insann konumunu belirleme refleksine dayanr. Fakat bu refleksiyon bir zaman sonra bu sabite’yi paranteze alan bir motivasyona kavuabilir. Adalet ihtiyacndan bir hukuk sistematii oluturabildiimiz gibi mahkemeler eliyle adaleti yok eden bir motivasyona da sahip olabiliriz. Birlikte yaama kltrn bir demokrasi bilincine ykseltebildiimiz gibi ounluun tahakkmn normalletirebiliriz. Bir lokma bir hrka deyip saltanat sren tarikatlar, emein kutsallndan dem vurup iilerin aidatlaryla beslenen sendikaclar, haber alma zgrln kyasya savunup gerei maniple eden gazeteciler, beytlmlin kutsallna dir gz yaartc kssalar anlatp belediye ihalelerinde pek ince iilik yapan yazarlar, sanatlar, reklamclar… Bu liste uzar gider. Bu elikilerin temel nedenini bir fizik yasasyla ok rahat aklayabiliyoruz. nsann yeryzndeki konumu’nu idrak edebilmesi bir “yavalamay” zorunlu klarken yeryznde varln devam ettirmesi bir “hz” zorunlu klyor. Anlamak iin yavalamaya ihtiya duyarken ilerlemek iin hzlanmaya/momentuma ihtiya duyuyoruz. Bu paradoks hz referans aldmzda konumu, konumu referans aldmzda hz kaybetmemize yol ayor. Bugn Bat biliminin insann yeryzndeki konumunu sarsan bu hzl ilerleyii, sadece kendisiyle snrl kalmam insana dir erdemleri de tahrif eden, insann yeryzndeki konumu’nu sarsan bir nitelie brnmtr. Nietzsche’nin “Karanla biraz fazla bakarsanz bir sre sonra karanlk da size bakmaya balar.” dedii tam da bu olsa gerek.
Hayata ramen, hayata kar
Bugn iletiim aralarnn yaygnlk kazanmas neredeyse btn disiplinleri ayaa drm, baya zeklarn at koturduu bir sirk alanna evirmitir. Kysndan kesinden her naslsa muhatap olduumuz btn bilgiler, mrn laboratuvar kelerinde dirsek rterek tketmi akademyann emeini bir panayr elencesine feda ediyor. Kolay para kazanm bir adamn bu yeni halindeki paozluk neyse, emekten ve sreten mahrum bir ekilde bilgiyle muhatap olan ynlarn dt malumatfuruluk da ayn seviyeye tekabl ediyor. Yapay zek modellemelerinden nesnelerin internetine, uzay aratrmalarndan tp teknolojisine, mhendislikten nrolinguistie kadar saysz disiplini iine alan bu hzl ilerleme ynlar cezbediyor; yeni dnya’nn bu yeni parametrelerine balanma ihtiyacn her daim diri tutuyor. Ne ki bu hikyenin paras olabilecek bir emek’ten yoksunuz ve stelik bu emei gze alanlar iin uygarlk treni ok hzl ilerliyor. Bireyler, toplumlar ve hatta devletler iin tek bir seenek kalyor; bu maddi uygarlk’n konforundan azami lde faydalanabilmek. Youtube’da vaaz veren hocaefendiler, ergenlere Aristo reten felsefe raklar, Twitter’da duyar kasan sanatlar/siyasetiler, instagramda kebabn pazarlayan kebap ustalar, Whatsap durumunda ee dosta pek imal nkteler, vecizeler gnderen Aye Teyzeler, hastane koridorlarnda daha narkozun etkisi gememi hastasnn iltifatna muhta kalp cerrahlar yalnzca yeni bir pazarlama modelinin deil bu sirk meydannn, bu panayr elencesinin bir figran olduunun maalesef bilincinde deil. Btn insanlk kademe kademe bu kten nasibini alyor. Eskilerin bilimle kurduu iliki bir anlam, bir kavray, bir farkndalk dinamikleri barndryordu. imdikiler ise hayata ramen, hayata kar bir motivasyonla insana ve doaya hkmetme refleksiyle hareket ediyor. Btn erdemleri, etik ve estetik nosyonlar, kadim prensipleri ve buna bal btn pratikleri paranteze alan tahrip gc yksek bu “Tanr kompleksi” bizi bir yol ayrmna getirip brakmtr. Artk karar vermek zorundayz. nk Tarkovsky’nin Nostalgia’da syledii gibi ” Bir zamanlar olduumuz yere dnmeliyiz; yanl yollara saptmz o ilk dnm noktasna” dedii bir yol ayrmndayz artk.