Afrika slam’ olarak literatrde yer bulan tasavvuf merkezli din anlay, blgede uzun yllardr sregelen bar korur nitelikteydi. Ancak blgede artan ii ve Selefi mezhepi ideoloji, Afrika’da bulunan siyasi ve dini atmosferi yeniden ekillendirerek blgedeki bar tehdit etmektedir. Bu mezheplerin yaylmasnda, ran’n, Krfez lkelerinin ve bilhassa Suudi Arabistan’n blgede etkin g olma arzusu etkilidir.
Devletlerin dini liderleri, kurumlar ve eitli dini gruplar araclyla dier lkelerle ilikilerini ynlendirmek ve nfuzunu bu lkelerde etkili bir ekilde arttrmak iin kulland dini diplomasi, uluslararas ilikilerde giderek nem kazanmaktadr. Dini diplomasi sayesinde kurulan blgesel ilikiler, birtakm insani yardm faaliyetleriyle birlikte ortak deerlerin paylalmasna ve inan temelli atmalarn yaand blgelerde arabuluculuk yaplmasna olanak salamaktadr. Ayrca dini diplomasi, lkelerin dier lkeler zelinde elde etmeye altklar siyasi baarlarnda etkili bir propaganda arac olarak da kullanlmaktadr. Bu dorultuda ran’n ve Suudi Arabistan’ n sz konusu diplomasi trn etkin bir ekilde kullanarak nfuz alanlarn geniletmeye alt grlmektedir. Bu amala iki lke, Asya ve Balkan lkelerinin yan sra Sahra alt Afrika blgesinde de varlklarn hzla artrmaktadr.
Nitekim, Mslmanlarn Afrika ktasna olan youn ilgisi yzyllar ncesine dayanmaktadr. Hz. mer dneminde balayan Kuzey Afrika’daki ilk fetihlerle birlikte slam, Mslman tacirlerin blgede yrttkleri ticaretlerle ktann cra blgelerine yaylm, kadim tasavvuf geleneiyle de blgede varln srdrmtr. Ancak dini ve kltrel eitlilii ve toplumsal hareketliliiyle bilinen Afrika ktas, son dnemlerde eitli ideoloji alkantlarna sahne olmaktadr. Afrika slam’ olarak literatrde yer bulan tasavvuf merkezli din anlay, blgede uzun yllardr sregelen bar korur nitelikteydi. Ancak bir sredir blgede artan ii ve Selefi mezhepi ideoloji, Afrika’da bulunan siyasi ve dini atmosferi yeniden ekillendirerek blgedeki bar tehdit etmektedir. Bu mezheplerin yaylmasnda ran’n, Krfez lkelerinin ve bilhassa Suudi Arabistan’n blgede etkin g olma arzusu etkilidir.
Selefi ve ii ideolojinin blgede aktif bir ekilde yaylmas, dnyada yaanan dier gelimelerden bamsz ekilde gerekleen bir durum deildir. Nitekim Orta Dou’da balayan Arap baharnn dini ve siyasi etkileri yalnzca kendi snrlar ierisinde kalmam, Afrika ktasna doru da yaylmtr. Bylece blgede Afrika el-Kaidesi ve eitli selefi radikal gruplarla ii gruplar arasnda yer yer atmalarn yaand grlmektedir. Suudi Arabistan ile ran’n blgesel g olma arzularnn da kkrtt bu atmalar, blgesel gvenlii ciddi bir ekilde tehdit etmektedir.
Blgede Suud selefiliinin yaylmasndaki etkenler
Osmanl’nn yklmasnn ardndan Suudi Arabistan’n slam dnyasnn liderliini stlenme arzusunda olduu bilinmektedir. slam’n kendi topraklarndan domas ve nemli kutsal mekanlara ev sahiplii yapmasyla da bu isteini glendiren Suudi Arabistan, jeopolitik konumunu politikalarnda etkin bir ekilde kullanmaktadr. Bylece Suud ynetimi, zellikle Sahra alt Afrika’daki yaylmac politikalarn bu imkanlar zerinden gerekletirmektedir. Bu minvalde Afrikal ulema snfna ynelik cretsiz hac-umre programlar dzenlemekte ve onlar lkelerinde gerekleen eitli slami organizasyonlara cretsiz olarak davet etmektedir.
Suud selefiliinin Afrika’da yaylmasnda bir dier nemli faktr ise Suudi Arabistan’a eitim amacyla giden rencilerdir. Bu renciler eitimlerini tamamladktan sonra lkelerine dnerek Suud Kalknma Fonu’nun desteiyle blgede ina edilen camilerde youn selefilik propagandas yapmaktadrlar. Bu camilerde gerekletirilen dersler ve organizasyonlar, selefi ideolojinin Afrika blgesinde yaylmasna nemli lde hizmet etmektedir. Gerekletirilen bu faaliyetler sonucunda blgede ykselen selefi dnce, ktada yerleik olan geleneksel slami sylemle kar karya gelerek eitli toplumsal sorunlara yol amaktadr. zellikle Snni tasavvuf geleneinin gnmzde de aktif olarak yaand Nijerya, Moritanya, Sudan gibi lkelerde selefi ideolojinin yaylmas, blgedeki dini dengeyi sarsarak yeni atma alanlarnn olumasna zemin hazrlamaktadr.
Afrika ktasndaki selefi ideolojinin yaylmasnda Suudi Kalknma Fonu’nun blgeye ynelik yatrmlar olduka nemlidir. Salanan fon desteiyle ina edilen altyaplar, Suudi ideolojisinin blgesel olarak kabul edilmesini kolaylatrmaktadr. rnein Suudi Kalknma Fonu araclyla Tanzanya’da ina edilen liman, Senegal’deki demiryolu inaat ve blgede ina edilen niversiteler, camiler, medreseler, salk merkezleri selefi yaylmaclna nemli lde hizmet etmektedir. Ayrca Dnya slam Birlii (Rabta), Sahra alt Afrika’da gerekletirdii yardm faaliyetleri ve dini organizasyonlar araclyla selefi ideolojinin yaylmasna katkda bulunmaktadr.
Artan ii yaylmacl ve nedenleri
Afrika ktasndaki ii merkezli slam anlaynda son zamanlarda grlen ykseliin blgede yalnzca dini deil, siyasi dengelerin de deimesine sebebiyet vermesi muhtemeldir. Nitekim ran’n Orta Dou’daki mezhepsel ve politik etkisinin Afrika’ya doru kayd grlmektedir. Bu minvalde ran, Afrika’nn farkl blgelerinde birtakm ii topluluklar kurmakta ve blgedeki srekliliini salamak iin eitli almalarda bulunmaktadr. Bu almalar iin de ran blgede aktif olarak eitli kurumlar zerinden faaliyetler gerekletirmektedir. Uluslararas Ehlibeyt Kongresi de bu almalar gerekletiren nemli kurumlardan birisidir. Dnya genelinde 90’dan fazla lkede faaliyet gsteren bu yap, Afrika’da da 40’tan fazla lkede aktif olarak almaktadr. Ehlibeyt Kongresi, Afrika lkelerindeki baarl rencilere ran’da burslu eitim imkn salayarak iiletirme politikalarn aktif olarak yrtmektedir. Kongre, ran’da yetien bu rencilere ynelik kendi lkelerinde istihdam imkanlar oluturarak blgedeki mezhepsel yaylmaclnn aktif olarak srdrlmesine hizmet etmektedir.
ran’n ii yaylmacl sadece mezhepsel bir eylem deil, ayn zamanda devletin resmi bir ideolojisi olarak da ortaya kmaktadr. ran’n anayasasnda lkenin resmi mezhebinin snaeriyye iilii olduu belirtilmektedir, bu da iiliin devlet politikas gerei nemli bir siyasi sylem olduunu gstermektedir. Ayetullah Humeyni’nin gerekletirmi olduu slam devriminin hemen ardndan balayan ran’n aktif yaylmac politikalar da bu gerein nemli bir yansmasdr. Ayn ekilde ran’n Orta Dou’da ilevsel bir ekilde kulland iilik, blgedeki ii radikal gruplarn mobilize edilmesine olanak salayarak ran’n Orta Dou politikalarnda nemli bir rol oynamaktadr.
ran’n blgedeki artan etkisinde Filistin sylemi nemli bir yer tutmaktadr. ran slam devriminin ardndan Ayetullah Humeyni’nin devrimin ihra edilmesi olarak tanmlanan Afrika alm politikas ve Kasm Sleymani’nin ldrlmesiyle birlikte d politikadaki “direni ekseni” olarak tanmlanan etki alannn Orta Dou dndaki Mslman lkelere doru kaydrlmasna ynelik siyasi sylem Afrika’da olduka yank bulmaktadr. Bu yeni sylemin yerelde karlk bulmasnda Lbnanl gmenler nemli bir rol oynamaktadr. Fildii Sahillerinden Gney Afrika’ya kadar ran’n ii yaylmaclnda ve blgesel g olma yolunda yerel bir unsur olarak Lbnanl gmenleri kullanmaktadr. rnein getiimiz aylarda Lbnan Hizbullah destekli Filistin’e Dn Platformu’nun Gney Afrika gibi cra bir lkede gerekletirdii Filistin’e Geri Dn program, bu sav destekler niteliktedir. Yerel unsurlarn desteiyle gerekletirilen bu faaliyet, evre lkelerden de youn ilgi grmtr.
te yandan Afrika’nn birok blgesinde aktif olarak faaliyet gsteren ran Kltr Konseyi’nin, blge lkelerinde gerekletirdii sosyal, kltrel ve dini faaliyetlerle ran’n yaylmac politikasna aktif bir ekilde hizmet ettii grlmektedir. Bilhassa da ran’da slam devriminin gerekletii yl olan 1979’da faaliyete balayan Uluslararas el-Mustafa niversitesi, ran’n mezhepsel politikalarnn kresel lekte yaylmasna nemli ekilde hizmet etmektedir. niversite, 60’dan fazla lkede faaliyet gstermekte ve 50 milyondan fazla insan ii yapt sylenmektedir. El-Mustafa niversitesi, 2010 yl itibariyle de Trkiye’de faaliyetlerini yrtmektedir.
Nfuz mcadelesi
Artan Suudi ve ran yaylmaclnn dini tezahr olarak Selefilik ve iilik arasnda skan Afrika’da yzyllardr devam eden geleneksel slam anlay bugn byk bir ac ekmektedir. Blgenin dini geleneinin olumasnda nemli bir rol oynayan tasavvufi sylem, her iki mezhebin atmac bir ekilde yaylmasndan dolay zarar grmekte; bu sylem blgede var olan bar ve selamete zarar vermektedir. Afrika’nn mezhepler eliyle terrize edilmesinin blgesel gvenlii tehdit ettii grlmektedir. Gerekten de Afrika’nn da Orta Dou’da kkrtlan mezhep atmalarna doru srklendii artk bilinen bir gerektir.
Uzun yllar Bat lkelerinin smrgesi altnda hayatta kalmaya alan Afrika ktas, smrgecilere kar giritii mcadelelerle zgrlklerini kazanmaya abalarken, bylesi bir dnemde ykselie geen Selefi-ii atmas, bu mcadeleyi de baltalar niteliktedir. Bahse konu olan mezhepsel skmln arasnda kalan Afrika’da istikrarn salanmas olduka zor grnmektedir.
[email protected]